تو می‎میری؛ چون آنوشکا روغن را ریخته

مروری کوتاه بر کتاب مرشد و مارگریتا نوشته‌ی میخائیل بولگاکف

یکشنبه ۲۶ خرداد ۱۳۹۸

در شوروی کمونیستی، میان صحبت سردبیر و روزنامه‎نگاری که شعری ضد مسیح سروده است؛ مردی مرموز با چشم‌هایی یکی سبز و دیگری سیاه و لباسی ویژه وارد می‎شود. روی نیمکت پارک می‎نشیند و پس از گفتگویی جذاب داستان به صلیب کشیده شدن مسیح را بازگو می‎کند. داستان در سه خط گوناگون: پونتیوس، پیلاتس و مسیح، شوروی کمونیستی و عشق مرشد و مارگریتا روایت می‎شود و در میانه، داستان‌ها به هم می‎رسند.

میخائیل بولگاکف سراسر زندگی کوتاه خود را در التهاب درگیری‎های سیاسی و جنگ داخلی شوروی گذرانید. شاید ناامیدی او را بر آن داشت تا نخستین دست‎نویس مرشد و مارگریتا را بسوزاند. بعدها در خفقان شدید و زمانی که بسیاری از آثارش اجازۀ چاپ نمی‎یافت به یاری همسرش بار دیگر مرشد و مارگریتا را نوشت. بیست و هفت سال پس از مرگ او این داستان اجازۀ انتشار یافت و به سرعت نایاب شد. بسیاری بر این باورند که مرشد و مارگریتا تنها روایتی وهم‎آلود نیست؛ بلکه بسیاری از شخصیت‎های آن چهره‎های حقیقی سیاسی، هنری و یا از آشنایان بولگاکف هستند. گرچه متن آن چنان خیال‎انگیز و زیباست که به سختی می‎توان در برابر وسوسۀ غرق‎شدن در پوستۀ آن مقاومت کرد و به کنکاش درون پرداخت. شاید در دوباره‎خوانی داستان فرصتی پیش آید و وسوسۀ گم‎شدن در کوچه پس کوچه‎های مسکو، پرواز بر فراز آن به واسطۀ روغن جادویی، تماشای هیاهوی نمایش پروفسور ولند، سپری کردن شب‌ها در آسایشگاه روانی و رویدادهای دیگر مجالی دهد تا لایه‎های زیرین خودنمایی کنند.

گویی بولگاکف دنیای واقعی را اسیر خود کرده و به درون جهان جادویی مرشد و مارگریتا برده است؛ جهان تخیل، جایی که از دسترس استالین خارج است. پس تمام قوانین به هم می‎ریزند؛ رویای هر انسان به حقیقت تبدیل می‎شود؛ اما حقیقتی که از درون او برخاسته است و بسته به ذات او، خیر یا شر، به خودش باز می‎گردد. در این جاست که شیاطین و نیروهای جادویی برمی‎خیزند تا عدالت را آن گونه که سزاوار است؛ بر پا کنند. مسیحی که نظام کمونیستی اصرار به توهم بودنش دارد را بیرون بکشند؛ مقابل دیدگان بنشانند و بازگو کنند که چگونه بر صلیب کشیده شد؛ مردی که بسیار می‎دانست؛ اما فروتن‎تر از آن بود که به فریاد درآید. جالب آن که در داستان نیروهای شر به انتقام‎جویی در دفاع از او بر می‎خیزند و به آنها که به جهان ماورایی باور ندارند؛ نشان می‎دهند؛ چیزهایی که دیده نمی‎شوند؛ وجود دارند.