شنبه ۳ خرداد ۱۴۰۴
خلیج فارس، این پهنه‌ی نیلگون و رازآلود، تنها یک جغرافیا نیست؛ گنجینه‌ای است از تاریخ، فرهنگ، سیاست و تمدنی چندلایه که قرن‌هاست در آن جریان دارد. برای شناخت عمیق‌تر این ناحیه استراتژیک و پُر رمز و راز، نمی‌توان به اخبار روزمره و تحلیل‌های زودگذر بسنده کرد. آنچه می‌تواند پرده از پیچیدگی‌های این منطقه بردارد، مطالعۀ کتاب هایی درباره خلیج فارس است؛ آثاری که با دقت تاریخی، قلمی سنجیده و نگاهی ژرف به حوادث و تحولات این ناحیه پرداخته‌اند.
از دوره‌های باستانی که نام خلیج فارس در کتیبه‌ها و متون کهن نقش بسته، تا دوران استعمار و رقابت قدرت‌های جهانی در قرون اخیر، و حتی تنش‌های سیاسی معاصر، همگی در بستر آثار پژوهشی و ادبی بازتاب یافته‌اند. در این میان، کتاب هایی درباره خلیج فارس نه‌تنها اسناد و روایت‌ها را ثبت کرده‌اند، بلکه روایتگر نگاه ملل مختلف به این دریا و سرزمین‌های اطراف آن بوده‌اند؛ نگاهی که گاه تحسین‌برانگیز و گاه سلطه‌جویانه بوده است.
خواندن کتاب هایی درباره خلیج فارس نه‌تنها برای پژوهشگران و دانشجویان تاریخ، جغرافیا و علوم سیاسی سودمند است، بلکه برای هر ذهن کنجکاوی که می‌خواهد لایه‌های ناپیدای این منطقه را درک کند، ضرورتی انکارناپذیر به شمار می‌آید. برخی از این آثار با تمرکز بر اسناد دیپلماتیک، نقش قدرت‌های استعماری را بررسی کرده‌اند و برخی دیگر با نگاهی بومی، صدای مردم و فرهنگ‌های ساحلی را به تصویر کشیده‌اند.
این کتاب‌ها همچنین می‌توانند بستری باشند برای نقد روایت‌های تحریف‌شده، بازخوانی منابع اصیل و بازسازی حافظه‌ی تاریخی ملتی که همواره در قلب مسیرهای تجاری، فرهنگی و نظامی ایستاده است. انتخاب و معرفی کتاب هایی درباره خلیج فارس، گامی است به سوی شناخت هویتی فراتر از اخبار و سیاست‌های زودگذر؛ گامی که به روشن‌گری، تعمق و درک چندلایه از این آبراه تاریخی می‌انجامد.
کتاب تاریخ خلیج فارس: از قدیم‌ترین دوران تا کنون
کتاب تاریخ خلیج فارس: از قدیم‌ترین دوران تا کنون به همت نشر ققنوس نخستین بار در سال 1393 منتشر شد. کتاب شامل مقاله‌هایی از نویسندگان ایرانی و خارجی است. تمرکز مقاله‌های گردآوری‌شده در این کتاب بیشتر مباحث جامعه‌شناختی و مقاطع حساس تاریخی خلیج فارس است. تلاش شده تا مقاله‌های گردآوری‌شده در کتاب تاریخ خلیج فارس: از قدیم‌ترین دوران تا کنون نه از حیث ملی‌ـ‌میهنی که از حیث مباحث تاریخی و ژئوپولیتیک مسائل مربوط به پهنه‌ی آبی جنوب ایران را بررسی کنند. ازجمله اشخاصی که در این کتاب مقاله‌ای از آن‌ها آمده می‌توان به تورج دریایی، محمدباقر دریایی، تی پاتس و گری سیک اشاره کرد. تمامی نویسندگان این مقاله‌ها در حوزه‌ی مسائل خاورمیانه صاحب‌نظر و متخصص بوده و از این حیث تاریخ خلیج فارس: از قدیم‌ترین دوران تا کنون منبع قابل‌اعتنایی است. در فصل «درآمد» کتاب، که لارنس جی. پاتر آن را نوشته است، اشاره می‌شود که خلیج فارس از ایام قدیم هویت منحصربه‌فردی داشته است: «نمی‌توان ]خلیج فارس را[ صرفاً چون دنباله‌ای برای، مثلاً، میان‌رودان یا ایران در نظر گرفت...» کتاب بیان می‌کند که مسائل متعددی درمورد خلیج فارس است که باید به آن‌ها توجه داشت: استفاده و سوءاستفاده از تاریخ، بازنویسی تاریخ خلیج فارس و هویت منطقه‌ای. این‌ها ازجمله‌ی دلایلی است که مقاله‌های این کتاب را دور هم گرد آورده است.
کتاب هیاهو بر سر هیچ
کتاب هیاهو بر سر هیچ: مبالغه‌ی مستعار عنوان کتابی است که به همت استاد گران‌قدر، محمدعلی موحد، نوشته شده است.این کتاب پژوهشی است مستند که ادعای شیوخ عرب بر سر مالکیت جزایر تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی بررسی شده است. محمدعلی موحد در این کتاب تلاش کرده است تا تمام کتاب براساس منابع موثق باشند. از نکات مهمی که در این کتاب می‌توان دید توجه نویسنده‌ی اثر به افغانستان است. کشوری که در عمده‌ی منابعی که به خلیج فارس مربوطند نامی از آن دیده نمی‌شود و به‌عنوان یکی از بازیگران فعال در بحث خلیج فارس محسوب نمی‌شود. انگلستان، بریتانیای کبیر، کشور دیگری است که در این کتاب به بازیگری‌اش در شاخابه‌ی جنوبی ایران توجه شده است. کتاب، نگاه تاریخی به مسئله‌ی ادعای مالکیت دارد. هم به مباحث سیطره بر هندوستان در قرون قبل نگاهی دارد، هم به معاهدات دوره‌ی قاجار و هم زمانه‌ی رضاشاه. ارزیابی محمدعلی موحد تنها معطوف به مباحث تاریخی نیست. نامه‌نگاری‌ها و اسناد نیز در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند و این‌ها در کنار هم مجموعه‌ای را ساخته‌اند که نگاهی همه‌جانبه را به خواننده تلاش می‌کنند که ارائه دهند. هیاهو بر سر هیچ: مبالغه‌ی مستعار به همت نشر کارنامه منتشر شده است.
کتاب جزایر ایرانی خلیج فارس
کتاب جزایر ایرانی خلیج فارس نوشته‌ی مسعود کوهستانی‌نژاد به‌دست نشر دنیای اقتصاد چاپ شده است. این کتاب نیز یک پژوهش است. در این کتاب نیز بحث مالکیت تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی است که برجسته است. کوهستانی‌نژاد، مثل هر پژوهشگر معتبر، در این کتاب تمام تلاشش را کرده تا از طریق منابع علمی، تاریخی و موثق بحث بر سر جزایر سه‌گانه را بررسی کند. عنوان فرعی کتاب نخستین اعاده‌ی حاکمیت ایران بر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی در سال 1329/1951 است. این عنوان فرعی تفاوت کار نویسنده را با دیگر منابعی که در این حوزه نوشته شده‌اند نشان می‌دهد. در این کتاب، کوهستانی‌نژاد تمرکز را بر اولین دعاوی گذاشته است. کتاب یازده فصل دارد. علاوه‌بر این یازده فصل سفرنامه‌ی خبرنگار روزنامه ایران به بحرین نیز آمده است. همچنین چند رساله نیز در کنار این‌ها در کتاب وجود دارد مثل «خلاصه‌ای از رساله‌ی ناقص خلیج عجم».
کتاب کشتی‌رانی کارون
کتاب کشتی‌رانی کارون: و تحولات سیاسی‌ـ‌اقتصادی خلیج فارس در نیمه‌ی دوم قرن سیزدهم هجری (1870-1920م) توسط نشر علمی و فرهنگی چاپ شده است. نویسنده‌ی کتاب حبیب‌الله سعیدی‌نیا است. سعیدی‌نیا دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خلیج فارس بوشهر است. این کتاب تمرکزش بر بحث تحولات بین‌المللی و تأثیرات آن بر خلیج فارس است. موقعیت ژئوپولیتیک رود کارون به‌عنوان تنها رود قابل‌کشتی‌رانی در خلیج فارس مهم‌ترین موضوعی است که در کشتی‌رانی کارون بررسی شده است. این کتاب نیز در طرح بحث خود نگاهی تاریخی را پی می‌گیرد و به نقش بریتانیا در خلیج فارس و قدرت‌های جهانی و تأثیر آن‌ها در جنوب ایران پرداخته است.
کتاب مرزهای عربیِ هند‌ـ‌بریتانیا
جیمز اونلی در کتاب مرزهای عربیِ هند‌ـ‌بریتانیا: بازرگانان، حاکمان و بریتانیایی‌ها در خلیج فارس سده‌ی نوزدهم بحث قیمومیت را پی می‌گیرد. بسیاری از کشورهای خلیج فارس در طی سده‌ی گذشته توانسته‌اند که استقلالشان را از بریتانیا گرفته و به‌عنوان کشوری مستقل خود را معرفی کنند. اما امپراتوری بریتانیا همواره در پهنه‌ی آبی جنوب ایران ماهیتی خاص داشته است و نمی‌توان از نقش تعیین‌کننده‌ی بریتانیا بر تاریخ خلیج فارس به‌سادگی رد شد. توجه مرزهای عربیِ هند‌ـ‌بریتانیا بر امپراتوریِ غیررسمی بریتانیا در خلیج فارس است. مرزهای عربی در عنوان این کتاب در واقع همان کشورهای عربی‌ای هستند که در غرب هند و در خلیج فارس حضور دارند که نقشی مؤثر در امپریالیسم بریتانیا و سیطره‌ی آن بر هند داشتند. در این مرزها انگلستان تلاش کرد تا رابطه‌ی خوبی با شیوخ عرب برقرار کند و از‌این‌رو مرزهای عربی برای حفظ کنترل بریتانیا بر منطقه به‌شدت حائز اهمیت بودند. کتاب مرزهای عربیِ هند‌ـ‌بریتانیا را نشر سنگلج منتشر کرده است.
کتاب معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج فارس
معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج فارس از حیث محتوایی با دیگر کتاب‌هایی که در این مطلب آمد متفاوت است. دیگر کتاب‌های این مطلب همگی بر مباحث تاریخی و ژئوپولیتیک خلیج فارس تمرکز داشتند اما در کتاب معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج فارس که توسط نیلوفر نیک‌قدم نوشته شده است با ابعاد دیگری از خلیج فارس، ابعاد فرهنگی آن، می‌توانیم آشنا شویم. موقعیت خاص خلیج فارس به آن مزیت‌ها و موقعیت‌های بسیاری داده است. گونه‌های مختلف جانوری، گروه‌های مختلف مردمی، آداب‌ورسوم و فرهنگ‌های متعدد وابسته به خلیج فارس در این ناحیه شکل گرفته است. بر همین اساس، معماری نیز در این منطقه متأثر از آب‌های نیلگون بوده است و باید خود را با محیط وفق می‌داده است. معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج فارس در چهار گفتار مدون شده است. گفتار نخست کتاب به معرفی و بررسی فاکتورهای بومی معماری خلیج فارس و اقلیم‌گرایی در معماری ایران پرداخته است. در گفتار دوم، «ساختار» و «مصالح ساخت» بررسی شده است. در گفتار سوم کتاب، مباحث تاریخی معماری در بنادر و جزایر و شهرهای خلیج فارس بررسی شده است. آخرین گفتار کتاب نیز به کارکرد بناها در خلیج فارس مثل مساجد و عمارت‌ها و آبگیرها و ... پرداخته است. این کتاب توسط مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی چاپ شده است.
از تاریخ تا هویت ملی: چرا باید کتاب‌هایی درباره خلیج فارس را بخوانیم؟
در میان دریای پرخروش روایت‌های تاریخی و ژئوپلیتیکی، خلیج فارس همواره جایگاه ویژه‌ای در حافظه فرهنگی و هویتی ایرانیان داشته است. آنچه این میراث گران‌بها را ماندگارتر می‌سازد، قلم نویسندگانی‌ست که با دقت و دلسوزی، لایه‌های پنهان و پیچیده‌ی این پهنه آبی را کاوش کرده‌اند. کتاب‌هایی درباره خلیج فارس، نه‌تنها روایتگر فراز و نشیب‌های این منطقه استراتژیک‌اند، بلکه درک ما را از تعاملات فرهنگی، اقتصادی و حتی اقلیمی آن ژرف‌تر می‌سازند.
از پژوهش‌های ژرف‌نگر درباره‌ی جزایر سه‌گانه گرفته تا گزارش‌هایی از نقش نفت و تجارت دریایی، گستره‌ی موضوعات در این آثار چشمگیر است. هر کتاب، روزنه‌ای‌ست به سوی فهمی نو از پیچیدگی‌های منطقه‌ای که همواره کانون توجه قدرت‌های جهانی بوده است.
در نهایت، برای هرکس که به دنبال درکی عمیق‌تر از تاریخ، سیاست و فرهنگ این بخش از ایران است، مطالعه‌ی کتاب هایی درباره خلیج فارس ضرورتی انکارناپذیر محسوب می‌شود. این آثار، بیش از آنکه صرفاً اطلاعاتی ارائه دهند، دریچه‌هایی به سوی بازاندیشی و گفت‌وگویی مداوم با هویت ایرانی می‌گشایند؛ هویتی که در دل موج‌ها، مرزها، و روایت‌ها تداوم یافته است.
در حال حاضر دیدگاهی برای این مقاله ثبت نشده است.