نگاهی به زندگی نامه و آثار حسن کامشاد

همه‌ی ما حسن میرمحمدصادقی را با نام حسن کامشاد می‌شناسیم؛ مردی که با ترجمه‌های گران‌بها و تألیفاتش غِنای خاصی به بحث ترجمه در ایران بخشید و همواره باید از ایشان به‌عنوان یکی از مترجمان تأثیرگذار زبان فارسی یاد کرد. فهرست کتاب های حسن کامشاد نمایانگر جدیت او در کارش و عناوین کارهایش نشان‌دهنده‌ی انتخاب‌های خوب اوست که در تمامی آن‌ها با تبحری خاص امر ترجمه را انجام داده است. حسن کامشاد یکم خردادماه 1404 از دنیا رفت و پس‌از عمری صدساله میراث برگی از خود برای ما به یادگار گذاشت.

مختصری از زندگی حسن کامشاد

حسن کامشاد در چهارم تیرماه 1304 در اصفهان متولد شد. تحصیلات ابتدایی‌اش را در مدرسه‌ی علیه و ایتام اصفهان گذراند و در دبیرستان ادب، که مشهور به کالج انگلیسی‌ها بود، نیز تحصیل کرد. پس‌از اتمام تحصیلات ابتدایی‌اش، در سال 1324، برای ادامه‌ی تحصیل، به تهران رفت و در دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران ثبت‌نام کرد. در سال 1327، سه سال بعد، پس‌از فارغ‌التحصیل شدن، به استخدام شرکت ملی نفت ایران درآمد و در اهواز، مسجد سلیمان و آبادان مسئول امور کارگری شد. در همین دوران، به‌عنوان مدرس زبان نیز فعالیت می‌کرد و به بسیاری از همکارانش و ساکنان این شهرها زبان آموخت. در سال 1333، توسط ابراهیم گلستان معرفی شد تا برای تدریس زبان فارسی به دانشگاه کمبریج برود. هم‌زمان با تدریس متون کهن فارسی به دانشجویان، حسن کامشاد بر نثر جدید فارسی نیز کار کرد و درنهایت رساله‌ای نوشت درمورد نثر جدید فارسی. بعدها این رساله در قالب کتابی تحت عنوان پایه‌گذاران نثر جدید فارسی هم به‌فارسی و هم به‌انگلیسی منتشر شد که نسخه‌ی فارسی آن را انتشارات نی به چاپ رساند. درنهایت، حسن کامشاد مدرک دکتری خود را در رشته‌ی زبان فارسی کسب کرد.

کامشاد در 1338 به ایران بازگشت. در سال 1340، با خانم ناهید امامی ازدواج کرد و یک سال بعداز آن مجدداً به کمبریج رفت و برای شش ماه از بورسیه استفاده کرد. در سال 1342، کامشاد استاد مدعو دانشگاه کالیفرنیای آمریکا شد و به این کشور رفت. یک سال نیز در این سمت بود.

کامشاد بعداز بازنشستگی تا پایان عمرش به کار ترجمه و تألیف پرداخت و در لندن ساکن شد.

کتاب های ترجمه حسن کامشاد

حسن کامشاد به عنوان یکی از برجسته‌ترین مترجمان ایرانی، نقش بی‌بدیلی در غنای کتابخانه فارسی ایفا کرده است. او آثار مهمی را در حوزه‌های گوناگون، از ادبیات گرفته تا تاریخ و فلسفه، به فارسی برگردانده است. رویکرد کامشاد در ترجمه، مبتنی بر انتخاب دقیق آثار، امانت‌داری در انتقال مفاهیم و استفاده از نثری روان و ساده بود. او در انتخاب کتاب‌ها بسیار دقیق عمل می‌کرد و به دنبال آثاری بود که فراتر از روایت ساده وقایع تاریخی باشند و در میان آثار فلسفی، به دنبال متونی می‌گشت که نسبتاً همه‌فهم باشند.

ترجمه‌های او به دلیل امانت‌داری، دقت زبانی، حفظ لحن نویسندگان اصلی و به ویژه نثر روان و ساده‌اش، نزد اهل ادب و پژوهشگران بسیار ارزشمند و معتبر شمرده می‌شود. این «ساده‌نویسی» در آثار کامشاد، صرفاً یک ترجیح سبکی نبود، بلکه ابزاری برای «تجدد» و «دموکراتیزه کردن دانش» به شمار می‌رفت. کامشاد خود مترجمان را انتقال‌دهندگان "تجدد" می‌دانست و معتقد بود که ترجمه بیش از هر چیز، تجدد را به ایران آورده است. این رویکرد نشان می‌دهد که تعهد او به زبان ساده و دسترس‌پذیر، یک استراتژی آگاهانه برای رساندن ایده‌های پیچیده غربی (اعم از تاریخی و فلسفی) به طیف وسیع‌تری از مخاطبان فارسی‌زبان بود. این امر به مدرنیزاسیون فکری جامعه کمک کرده و دسترسی به دانش را برای همگان تسهیل نمود. در ادامه به بررسی کتاب های ترجمه شده حسن کامشاد می‌پردازیم.

کتاب تاریخ چیست؟

کتاب تاریخ چیست؟ اولین اثر مهمی بود که حسن کامشاد دست به ترجمه‌اش زد و در دهه‌ی 1350 نشر خوارزمی آن را منتشر کرد. این اثرِ ادوارد هالت کار بااین‌که نخستین ترجمه‌ی مهم کامشاد بود، اما از تأثیرگذارترین کارهایش بود. هالت کار در این اثر به بررسی ماهیت و فلسفه‌ی تاریخ پرداخته است و سؤال‌های اساسی‌ای در این باب مطرح می‌کند. کامشاد با ترجمه‌ی این اثر در نگاه ایرانیان به مسئله‌ی تاریخ بابی را گشود که بسیاری از دانشجویان تاریخ و علاقه‌مندان به این حوزه را مشغول به خود کرد. ترجمه‌ی اثر آن‌چنان روان است که علاوه‌بر کسانی که با تاریخ سروکار دارند، دیگران نیز می‌توانند با کتاب که سؤال‌هایش اساسی‌اند ارتباط برقرار کنند.

تاریخ چیست؟ | نشر خوارزمی

نویسنده:

ئی. ایچ. کار

ناشر:

خوارزمی

مترجم:

حسن کامشاد

قیمت:

ناموجود

متاسفانه این کتاب موجود نیست

کتاب دنیای سوفی

رمان دنیای سوفی یاستین گوردر شاید مشهورترین ترجمه‌ی حسن کامشاد در حال حاضر باشد که سالیان زیادی است از پرفروش‌های بازار کتاب ایران است. کتاب را نشر نیلوفر منتشر کرده و رمانی است که در قالب داستان تلاش می‌کند تا تاریخ فلسفه و برخی سؤال‌های فلسفی را برای مخاطبان توضیح دهد. حسن کامشاد در کتاب دنیای سوفی بر همان اصل مد نظرش استوار ماند و با وفاداری به متن رمان چنان از خلاقیت ادبی بهره جست که با وجود ترجمه‌های متعدد از این اثر همچنان پرخواننده‌ترین ترجمه از دنیای سوفی کار اوست.

دنیای سوفی | ترجمه حسن کامشاد

نویسنده:

یوستین گردر

ناشر:

نیلوفر

مترجم:

حسن کامشاد

قیمت:

285,000 تومان

افزودن به پاکت خرید

کتاب تاریخ بی‌خردی

کتاب تاریخ بی‌خردی نیز یکی از مهم‌ترین ترجمه‌های حسن کامشاد است. باربارا تاکمن، تاریخ‌نگار برجسته، در ایران با کارهایی مثل برج‌فرازان و توپ‌های ماه اوت، که نشر ماهی منتشرشان کرده، معروف است. تاریخ بی‌خردی اما از سوی نشر کارنامه منتشر شده است و عنوان فرعی‌اش به این اشاره دارد که کتاب به تاریخ بشری از تروا تا جنگ ویتنام پرداخته است. در این کتاب نویسنده چند نقطه‌عطف تاریخی را بحث می‌کند. ترجمه‌ی این اثر توسط حسن کامشاد یک امر مهم است، چراکه کتابی مهم از نویسنده‌ای مهم را مترجمی کاربلد ترجمه کرده است و مجموعه‌ای عالی را فراهم آورده است.

تاریخ بی خردی! | نشر کارنامه

نویسنده:

باربارا تاکمن

ناشر:

کارنامه

مترجم:

حسن کامشاد

قیمت:

690,000 تومان

افزودن به پاکت خرید

کتاب قبله‌ی عالم

کتاب قبله عالم از آن دسته ترجمه‌های کامشاد است که در طول سال‌های متمادی هیچ‌وقت از فروش نیفتاده و همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درخصوص زندگی ناصرالدین‌شاه قاجار دانسته شده است. نویسنده‌ی اثر عباس امانت است که کارهایش را به فارسی نمی‌نویسد. ترجمه‌ی کامشاد را می‌توان یک ترجمه‌ی بسیار امانت‌دار دانست که تلاش کرده است تا به حد زیادی با متن اصلی کتاب فارسی‌اش نزدیک باشد. ناشر این کتاب نیز نشر کارنامه است.

قبله عالم (ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران)

نویسنده:

عباس امانت

ناشر:

کارنامه

مترجم:

حسن کامشاد

قیمت:

ناموجود

متاسفانه این کتاب موجود نیست

سایر ترجمه‌های مهم

کامشاد آثار متعددی را در حوزه‌های تاریخ، فلسفه و ادبیات ترجمه کرده است، از جمله کتاب امپراتور نوشته ریشارد کاپوشچینسکی، کتاب ویتگنشتاین نوشته پوپر، کتاب ماجرای سیخ بخاری، کتاب خاورمیانه دوهزار سال تاریخ نوشته برنارد لوئیس، کتاب در خدمت تخت طاووس نوشته پرویز راجی، کتاب مورخ و تاریخ نوشته آرنولد توینبی، کتاب استفاده و سوءاستفاده از تاریخ نوشته توینبی، کتاب مردی که هفتاد سال دنیا را فریب داد نوشته ادوارد جی اپستاین، کتاب استالین مخوف نوشته مارتین ایمیس، کتاب  سرگذشت فلسفه نوشته براین مگی و کتاب درک یک پایان  نوشته جولین بارنز. 

کتاب های تالیفی حسن کامشاد

حسن کامشاد علاوه بر فعالیت گسترده در حوزه ترجمه، آثاری نیز به قلم خود تألیف کرده است که هر یک از آن‌ها جایگاه ویژه‌ای در ادبیات معاصر فارسی دارند. دو اثر برجسته تألیفی او پایه‌گذاران نثر جدید فارسی و حدیث نفس هستند.

کتاب پایه‌گذاران نثر جدید فارسی

پایه‌گذاران نثر جدید فارسی مهم‌ترین اثر تألیفی حسن کامشاد محسوب می‌شود. این کتاب در واقع رساله دکترای او در دانشگاه کمبریج بود که ابتدا به زبان انگلیسی با عنوان "Modern Persian Prose Literature"  در سال ۱۹۶۶ میلادی منتشر شد. سال‌ها بعد، خود کامشاد آن را به فارسی ترجمه کرد و با عنوان پایه‌گذاران نثر جدید فارسی توسط نشر نی به چاپ رساند. اولین چاپ فارسی این اثر در سال ۱۳۸۴ شمسی منتشر شد. اهمیت این کتاب در آن است که نخستین بررسی جامع ادبیات جدید ایران در خارج از کشور بود و به همین دلیل در دانشگاه‌های اروپا و آمریکا به عنوان مرجع درسی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

محتوای کتاب به تحلیل سیر تاریخی نثر و داستان‌نویسی جدید فارسی تا دهه ۱۳۴۰ شمسی می‌پردازد. کامشاد در این اثر، پیشینه‌ای از نثر فارسی از دوره سامانیان تا عصر صفویان را ارائه می‌دهد و سپس به چگونگی شکل‌گیری نثر جدید فارسی در دوره قاجار و در متن جریان تجددخواهی آن دوران می‌پردازد. بخش جداگانه‌ای از کتاب نیز به صادق هدایت و آثار او اختصاص دارد.

با وجود جایگاه دانشگاهی و استفاده از این کتاب به عنوان مرجع در غرب، بازخوردها و نقدهای وارده به آن در ایران، دوگانگی در پذیرش یک اثر دانشگاهی را نشان می‌دهد. برخی منتقدان در ایران معتقدند که این کتاب سخن تازه و تحقیق جامعی درباره پایه‌گذاران نثر جدید فارسی ارائه نکرده و با توجه به انتشار ترجمه فارسی آن پس از حدود ۵۰ سال از چاپ اصلی، هدف از ترجمه‌اش مورد پرسش قرار گرفته است. همچنین، عدم تعریف صریح نثر جدید فارسیو غفلت از نام بردن آثار نثر هر دوره در مقدمه، از جمله نقاط ضعف مطرح شده است. این تفاوت در دیدگاه‌ها، حاکی از آن است که در حالی که این اثر برای مخاطبان غیرایرانی به عنوان مقدمه‌ای جامع و ارزشمند به نثر معاصر فارسی عمل می‌کرد، برای محققان ایرانی که ممکن بود انتظار تحلیل‌های جدیدتر و عمیق‌تری داشته باشند، کمتر تازگی داشت. این موضوع چالش‌های ترجمه و انتشار مجدد آثار آکادمیک را در بسترها و زمان‌های مختلف فرهنگی و فکری برجسته می‌کند.

کتاب حدیث نفس

حدیث نفس یک خودزندگی‌نامه جذاب و خواندنی در دو جلد است که حسن کامشاد در آن خاطرات زندگی‌اش را از دوران کودکی تا کهن‌سالی با نثری شوخ، صمیمی و روان روایت می‌کند. جلد اول این کتاب در سال ۱۳۸۷ و جلد دوم آن در سال ۱۳۹۲ منتشر شد، و مجموعه کامل آن نیز در یک مجلد در سال ۱۳۹۵ به چاپ رسید.

اهمیت این اثر فراتر از یک خاطره‌نگاری صرف است. حدیث نفس نه تنها یک روایت شخصی، بلکه حاوی اطلاعات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی درباره قرن اخیر ایران است. کامشاد در این کتاب، برخی از وقایع اجتماعی و سیاسی ایران در دهه‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ شمسی را در قالب داستانی جذاب و گیرا به نگارش درآورده است. این ویژگی، حدیث نفس را به مثابه یک تاریخ‌نگاری اجتماعی از منظر شخصی نویسنده تبدیل می‌کند. قلم روان و صمیمی او، این روایت تاریخی را برای مخاطبان عام نیز بسیار دسترس‌پذیر می‌سازد و به این ترتیب، دسترسی به درک تحولات اجتماعی و سیاسی گذشته را دموکراتیزه می‌کند. این کتاب به عنوان یکی از بهترین و خواندنی‌ترین خودزندگی‌نامه‌های فارسی شناخته می‌شود.

خوانندگان حدیث نفس استقبال گسترده‌ای از آن داشته‌اند. بسیاری از قلم قوی، پخته، روان و گیرای نویسنده تمجید کرده و آن را سرشار از اطلاعات مفید و آموزنده دانسته‌اند. برخی از خوانندگان نیز اشاره کرده‌اند که این کتاب باعث شده تا به تاریخ معاصر ایران علاقه‌مند شوند و شخصیت‌هایی چون شاهرخ مسکوب را بهتر بشناسند. با این حال، نکته‌ای که در برخی نقدها مطرح شده، احتمال خودسانسوری نویسنده به دلیل محدودیت‌ها و ملاحظات فرهنگی است که ممکن است برخی زوایای پنهان حوادث را ناگفته گذاشته باشد.

سایر تألیفات

از دیگر تألیفات حسن کامشاد می‌توان به کتاب مترجمان، خائنان: مته به خشخاش چند کتاب اشاره کرد که در سال ۱۳۸۶ توسط نشر نی منتشر شد. همچنین، کتاب سوگ مادر اثری است از شاهرخ مسکوب که به کوشش حسن کامشاد جمع‌آوری شده است. روزگار نو نیز عنوان دیگری از خاطرات اوست که حاوی اطلاعات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی درباره قرن اخیر ایران است. 

شاهرخ مسکوب و حسن کامشاد یک دوستی شصت ساله

نمی‌شود از حسن کامشاد نوشت و از شاهرخ مسکوب نگفت. دوستی عمیق و پربار میان شاهرخ مسکوب و حسن کامشاد، داستانی است که از سال‌های نوجوانی آغاز شد و بیش از شصت سال به طول انجامید. این رابطه که ریشه در دوران دبیرستان در اصفهان داشت، تأثیری ماندگار بر زندگی و جهان فکری هر دو گذاشت.

آشنایی این دو به سال ۱۳۲۴ و دوران تحصیل در دبیرستان صارمیه اصفهان بازمی‌گردد. مسکوب که خود در آن زمان مطالعه و جهان‌بینی وسیع‌تری داشت، نقشی کلیدی در شکل‌دهی مسیر فکری کامشاد ایفا کرد. حسن کامشاد در کتاب خاطراتش، حدیث نفس، به یاد می‌آورد که چگونه شاهرخ او را به مطالعه آثار جدی‌تر سوق داد. مسکوب با ۱۵ ریال پول کامشاد، یک جلد «تاریخ بیهقی» خرید و با هم به خواندن آن پرداختند. این رویداد، سرآغاز آشنایی کامشاد با ادبیات کلاسیک فارسی شد و او را به سوی مطالعه آثار ارزشمندی چون «سیاست‌نامه»، «شاهنامه» و «خمسه نظامی» هدایت کرد.

رابطه آن‌ها تنها به دوران جوانی محدود نشد و در سال‌های پرفراز و نشیب سیاسی و اجتماعی نیز ادامه یافت. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، در حالی که کامشاد به خارج از کشور مهاجرت کرده بود، شاهرخ مسکوب به زندان افتاد. در این دوره، کامشاد از طریق نامه‌های مادر و برادر مسکوب از وضعیت او باخبر بود و حتی برایش کتاب می‌فرستاد. این ارتباط پایدار، گواهی بر عمق و وفاداری این دوستی بود.

پس از درگذشت شاهرخ مسکوب، حسن کامشاد نقش مهمی در حفظ و انتشار آثار او ایفا کرد. او یادداشت‌های پراکنده و منتشرنشده مسکوب را گردآوری و در کتاب سوگ مادر منتشر کرد. همچنین، کتاب در سوگ و عشق یاران مسکوب با مقدمه کامشاد به چاپ رسید. این اقدامات نشان از ارج و احترامی دارد که کامشاد برای یاد و میراث دوست دیرینه‌اش قائل بود.

شاهرخ مسکوب خود در توصیف این دوستی گفته بود: دوستی با حسن خاصیت دیگری دارد؛ چنان عمیق است که انگار از عمر ۵۰ ساله‌اش قدیمی‌تر است. انگار ریشه در تاریخ دارد. به زمان‌های دورِ گذشته، به سال‌های دورِ پیشِ از تولد ما برمی‌گردد.

حسن کامشاد نیز کتاب پایه‌گذاران نثر جدید فارسی را به شاهرخ مسکوب تقدیم کرده است. این تقدیم، نه فقط ادای دینی به یک دوست، که تأییدی بر تأثیر شگرف او در زندگی فکری کامشاد است. دوستی این دو، فراتر از یک رابطه ساده، نمونه‌ای از پیوند عمیق فکری و انسانی است که در طول دهه‌ها پایدار ماند و میراث ارزشمندی از خود برجای گذاشت. 

او با تغییر مسیرهای حرفه‌ای خود در پاسخ به تحولات سیاسی، توانست از هر فرصتی برای غنای ادبیات فارسی بهره ببرد.

روشنفکری متعهد در خدمت فرهنگ ایران

حسن کامشاد نمونه‌ای برجسته از یک روشنفکر متعهد و چندوجهی بود که زندگی پرفراز و نشیبش، از کار در صنعت نفت تا تدریس در دانشگاه‌های معتبر جهان و در نهایت تمرکز بر ترجمه و تألیف، همگی در خدمت اعتلای فرهنگ و دانش در ایران قرار گرفت. او با تغییر مسیرهای حرفه‌ای خود در پاسخ به تحولات سیاسی، توانست از هر فرصتی برای غنای ادبیات فارسی بهره ببرد.

او با پایه‌گذاران نثر جدید فارسی، به عنوان یک پژوهشگر پیشرو در معرفی ادبیات معاصر ایران به جهان غرب و با حدیث نفس، به عنوان یک خاطره‌نگار صمیمی و مورخ اجتماعی، دو اثر تألیفی ماندگار از خود بر جای گذاشت که نه تنها جنبه‌های شخصی زندگی او را روشن می‌سازند، بلکه به عنوان منابعی ارزشمند برای درک تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران نیز عمل می‌کنند.

اما شاید مهم‌ترین میراث او، مجموعه بی‌نظیر ترجمه‌هایش باشد که با دقت، امانت‌داری و نثری روان و ساده، گنجینه‌ای از اندیشه‌های تاریخی و فلسفی غرب را به زبان فارسی منتقل کرد.

تأثیر او بر نسل‌های بعدی، به ویژه در ایجاد علاقه به حوزه‌های تاریخ و فلسفه، و ترویج ساده‌نویسی، جایگاه او را به عنوان یکی از ستون‌های ادبیات معاصر فارسی تثبیت می‌کند. یاد او با هر کتابی که ترجمه یا تألیف کرده، زنده و جاودان خواهد ماند.