چهارشنبه ۱ مرداد ۱۴۰۴
دوم خردادماه 1302 بود که محمدعلی موحد متولد شد. این روز را نباید از خاطر برد. محمدعلی موحد بی‌شک یکی از مهم‌ترین ادیبان و البته حقوق‌دانان در تاریخ این مملکت است؛ مردی که نوشته‌های پرشمارش مهر تأییدی‌اند بر کوشش همیشگی‌اش در پیش‌برد اهدافش؛ اهدافی که بی‌گمان نقشی اساسی در تاریخ اندیشه‌ی معاصر این کشور ایفا کرده‌اند و از دل آن‌ها شاگردان زیادی بوده و هستند که تربیت شده‌اند. به‌سادگی نمی‌توان از کنار تأثیرات محمدعلی موحد گذشت. زندگی حرفه‌ای جناب موحد آمیخته‌ای است از سیاست، حقوق، ادبیات و فرهنگ ایران. این‌ها کلیدواژه‌هایی‌اند که کمتر ایرانی‌ای در تاریخ معاصر آن‌ها را در کنار هم داشته است. از همین روست که می‌نویسیم محمدعلی موحد را نمی‌توان سریع شناخت و به‌سهولت از کنارش گذشت.
کودکی و تحصیلات اولیه محمدعلی موحد
محمدعلی موحد در دوم خرداد 1302 در شهر تبریز، یکی از مراکز مهم فرهنگی ایران، متولد شد. محمدعلی موحد در خانواده‌ای متولد شد که پیشینه‌ی بلندمدتی در تبریز داشتند. به‌دلیل موقعیت جغرافیایی تبریز، در آن دوره، این شهر مرکز تبادلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بسیاری بود و بده‌بستان‌های فکری زیادی را در خود جای داده بود. شهری که هفده سال قبل از تولد محمدعلی موحد یکی از خاستگاه‌های اساسی انقلاب مشروطه بود بی‌شک فضای بسیار خاصی را در اختیار محمدعلی موحد در کودکی می‌گذاشت. آن‌چنان اطلاعاتی درمورد دوره‌ی کودکی محمدعلی موحد در دسترس نیست، اما شواهد نشان می‌دهند که محیط خانوادگی در کنار محیط جغرافیایی شرایط مناسبی را برای تحصیل او فراهم آورد.
موحد تحصیلات ابتدایی و متوسطه‌اش را در تبریز سپری کرد. در مدارس تدین و اتحاد نو تحصیل کرد. این‌ها دو مدرسه معتبر آن دوره در تبریز بودند. مدرسه‌ی اتحاد نو خاصه از روش‌های نو در آموزش بهره می‌برد و نوع تربیت دانش‌آموزان در این مدرسه آمیخته‌ای بود از فرهنگ ایران و فرهنگ اسلام. محمدعلی موحد در این دوره هوش سرشاری از خود نشان داد و نهایتاً در 1319 توانست دیپلمش را در رشته‌ی ادبی اخذ کند.
مرگ پدرش در 1317 شاید اولین تلنگر بزرگی بود که دکتر موحد در زندگی‌اش خورد. او که پانزده سال بیشتر نداشت به‌عنوان فرزند ارشد خانواده مسئولیت‌های بسیاری را در ابتدای نوجوانی‌اش بر روی دوش خود می‌دید. بدین سبب از این دوره به بعد محمدعلی موحد رفت‌وآمدهایش بین تبریز و تهران آغاز شد و با این شیوه‌ی جدید زندگی تحصیلاتش را ادامه داد.
دوران جوانی و ورود به عرصه‌های فکری (دهه ۱۳۲۰)
اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه‌ی محمدعلی موحد در 1319 در کنار گذشت دو سال از فوت پدرش شرایط نویی را در زندگی او به وجود آورد. او پس‌از اخذ دیپلم در رشته‌ی ادبی به تهران مهاجرت کرد تا فرصت‌های بیشتری را پیش رو داشته باشد. البته باید مجدداً ذکر کرد که مسئولیت‌های خانوادگی‌اش به‌دلیل فوت پدر موجب می‌شد تا او بین این دو شهر مدام در آمدوشد باشد. تهران چالش‌های بیشتری برای محمدعلی موحد ایجاد کرد. این مسئله البته طبیعی بود. اگر تبریز یکی از مرکز‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی مهم در آن زمان بود، تهران قلب تمام این چیزها بود. در تهران، وارد دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شد و در رشته‌ی حقوق شروع به تحصیل کرد البته مشغول شدن به تحصیل حقوق ذوق ادبی موحد را از بین نبرد. شخصیت موحد با ادبیات و فرهنگ خو گرفته بود و در این زمان هم از این‌ها دوری نجست. در تهران او به محافل فکری، ادبی، سیاسی و حقوقی پایش باز شد و افق‌های بیشتری پیش رویش باز شد. دهه‌ی 1320 در زندگی وی دهه‌ی مهمی است، چراکه عمده‌ی اساسی‌ترین آبشخورهای فکری محمدعلی موحد در دهه‌ی 1320، در تهران، شکل گرفتند.
اگر دهه‌ی 1330 را خزان سیاسی و اجتماعی ایران بدانیم، دهه‌ی 1320، برخلاف دهه‌ی بعدش، دهه‌ای پویا و پرماجرا در تحولات سیاسی‌ـ‌اجتماعی ایران بود. در واپسین روز همین دهه بود که صنعت نفت ایران ملی شد و آغازگر تحولات بسیاری در دهه‌ی 1330 ایران شد. موحد هم از تأثیرات سال 1329 بی‌بهره نماند. او در همین سال به شرکت نفت آبادان پیوست. مصادف با این مسئله، موحد در ملی شدن نفت نقشی مؤثر ایفا کرد. در 1332 او سردبیرد روزنامه‌ی شرکت نفت شد. در اینجا او با مسائل حقوقی و سیاسی کشور بیشتر دست‌به‌گریبان شد و روزنامه فرصت مناسبی برای ابراز کردن خود پیش رویش گذاشت.
فعالیت‌های حرفه‌ای و آثار کلیدی دکتر موحد (دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰)
استاد موحد نهایتاً در 1338 موفق به دریافت مدرک دکتری حقوق خصوصی خود از دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شد. پس‌از این، به انگلستان رفت تا مطالعاتش را تکمیل کند. او در لندن و کمبریج نزد اساتید برجسته‌ای تحصیل کرد. دو نفر از این اساتید پروفسور جنینگز و پروفسور شوارتزنبرگ بودند. در همین اثنی، در انگلستان، برای او فرصت مناسبی پیش آمد. او که علاقه‌اش به ایران را هیچ‌وقت از دست نداد در انگلستان با ایران‌شناسان برجسته‌ای نظیر لاکهارت، آربری و مینورسکی آشنا شد. ناگفته نماد، علاقه‌ی موحد به ادبیات همچنان وجود داشت و از پیش قوی‌تر هم شده بود.
در دهه‌ی 1340 به ایران برگشت و وکیل پایه‌یک دادگستری شد. موحد در انتهای همین دهه، سال 1349، کتاب نفت ما و مسائل حقوقی آن را نوشت.
نفت ما و مسائل حقوقی آن
موحد این کتاب را در 1349 نوشت و نشر خوارزمی آن را به چاپ رساند. کتاب مروری بود بر تاریخچه‌ی صنعت نفت ایران، مثل قراردادهای مالیکت و مسائل حقوقی مربوطه. طبیعتاً بخش مهمی از این کتاب نیز به نقش کشورهای خارجی در صنعت نفت ایران می‌پرداخت.
سفرنامه ابن بطوطه
برای درک بهتر از علقه‌ی محمدعلی موحد به ادبیات بهتر است که مجدداً به دهه‌ی 1330 برگردیم؛ سال‌هایی که دانشجوی حقوق دست به ترجمهی یکی از مهم‌ترین سفرنامه‌های تاریخ، سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه، زد. اول باید گفت که سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه در قرون وسطی نوشته شده بود و شرح سفرهای تقریباً سی‌ساله‌ی ابن‌بطوطه است به نقاط مختلفی از آفریقا، اروپا، هند، چین و اندلس.
محمدعلی موحد جلد اول این کتاب را در 1336 و جلد دوم آن را سال بعدش منتشر کرد. ابتدا نشر فرانکلین این کتاب را منتشر کرد و سپس، در دهه‌ی 1360، توسط نشر آگاه و مجدداً در سال 1395 در نشر کارنامه، با بازنگری جدید، منتشر شد. ترجمهی سفرنامه ابن بطوطه محمدعلی موحد تحسین اشخاصی چون مجتبی مینوی و محمدعلی جمال‌زاده را به همراه داشت. در کنار ترجمهی نیک، یادداشت‌های تحقیقی موحد بر کتاب درک جامع‌تری از کتاب به خواننده می‌دهد.
کتاب ابن‌بطوطه
پس‌از ترجمهی سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه، محمدعلی موحد دست به نوشتن کتاب ابن‌بطوطه زد. این کتاب را نشرهای طرح نو و نی منتشر کردند. کتاب ابن‌بطوطه در شش فصل تنظیم شده است. در این کتاب، موحد دست به تشریح وجوه شخصیتی از ابن‌بطوطه می‌زند و این ادعا که سفرنامه‌نویس صرفاً وجوه الهیاتی را در خود پرورش داده است را رد می‌کند و توضیح می‌دهد که علاوه‌بر عارف‌مسلکی ابن‌بطوطه، او شخصیت شوخ و آسان‌گیر داشته که در روحیاتش برای سفرهای طولانی خودش را بروز داده است. علاوه‌بر این، کتاب مروری است بر سفرهای سی‌ساله‌ی ابن‌بطوطه و نیز تأثیر فضای سیاسی و آموزشی و نیز زنان بر ابن‌بطوطه.
کتاب شاهد عهد شباب
کتاب شاهد عهد شباب را نیز نشر کارنامه منتشر کرد و باید خاطرنشان کرد که کتاب در این دهه منتشر نشده است، بلکه کتاب مربوط به آثار محمدعلی موحد مابین سال‌های 1329 تا 1339 است. کتاب شاهد عهد شباب شامل دو بخش است: شطیات و شطحیات. شطیات شامل بیست‌وشش قطعه است. شطحیات نیز بیست‌وشش سروده از موحد را داراست. دکتر موحد دلیل نام‌گذاری شطیات را حضورش در آبادان در آن روزگار دانسته است و سختی‌هایی که گذرانده است. شطیات در واقع، طبق گفته‌ی دکتر موحد، رقم‌خورده‌ی آن لحظات حضورشان در آبادان‌اند. این کتاب البته عاری از سیاست و مسائل مربوط به نفت نیست و همان پروژه‌ی فکری دکتر موحد در آن همچنان جاری و ساری است.
نقش محمدعلی موحد در فرهنگستان و آثار عرفانی (دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰)
دکتر موحد حالا در شروع دهه‌ی 1350 شخصیتی است شناخته شده که در اوج زندگی حرفه‌ای‌اش حضور دارد. این اوج‌گیری حرفه‌ای او مصادف است با انقلاب سال 57 و پس‌از این رویداد تاریخی موحد در فرهنگستان زبان و ادب فارسی نقشی پویا ایفا می‌کند. موحد چه در دوره‌ی انقلاب و چه در دوره‌ی دفاع مقدس به تحقیقات و فعالیت‌های فکری‌اش ادامه داد. شرایط خاص ایران در این زمان هر شخصی را تحت‌تأثیر قرار می‌‌داد و موحد هم مستثنی از این قاعده نبود. موحد در دهه‌ی 1350 همچنان در شرکت ملی نفت کار می‌کرد. تجربه‌ای که در دهه‌ی 1340 در اُپک کسب کرد حالا به کمکش آمده بود و باعث می‌شد در سازمانش نقشی کلیدی ایفا کند.
دهه‌ی 1360 اما بیشتر دوره‌ی فعالیت‌های ادبی او بود. در این سال‌ها او به کار در حوزه‌ی عرفان ممارست داشت و پژوهش‌های عرفانی‌اش با تصحیح مقالات شمس تبریزی و ترجمهی تعلیق فصوص‌الحکمِ ابن‌عربی به اوج رسید. در کنار این‌ها، خواب آشفته‌ی نفت نیز در دهه‌ی 1360 به‌عنوان یک اثر تاریخی نوشته شد.
تصحیح مقالات شمس و ترجمه فصوص‌الحکم
کتاب فصوص الحکم محی‌الدین ابن‌عربی کتابی است مهم و شامل بیست‌وهفت فصل. فصوص‌الحکم در عرفان اسلامی نوشته‌ای است ویژه و دارای جایگاه خاص که مفاهیمی چون وحدت وجود، مراتب هستی و رابطه‌ی انسان و خدا درش بحث شده‌اند. متن فصوص‌الحکم پیچیدگی زبانی خاصی دارد و موحد مثل سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه توانست از این اثر نیز ترجمه‌ای نیکو به دست دهد. صمد موحد، برادر محمدعلی موحد، در ترجمهی جلد نخست فصوص‌الحکم همکاری با برادرش داشت. زمینه‌ی علاقه‌ی موحد به ترجمهی چنین کتابی در علاقه‌ی او به متون عرفانی زبان و ادبی فارسی، به‌خصوص مولانا، داشت. مثل سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه تعلیقاتی که این بار توسط دو برادر به کتاب افزوده شده بودند نقش مهمی در درک بهتر از متن کتاب محی‌الدین ابن‌عربی داشت. گفته شده که ترجمهی این اثر در مولاناشناسی در ایران هم بسیار تأثیرگذار بوده. کتاب را نشر کارنامه منتشر کرد.
کتاب خواب آشفته نفت: پژوهشی در صنعت نفت ایران
یکی دیگر از آثار موحد که در نشر کارنامه چاپ شد خواب آشفته‌ی نفت بود؛ اثری تاریخی که به مصدق و ملی شدن نفت ایران می‌پردازد. دقت علمی این کتاب بالاست و تحلیل‌های محمدعلی موحد در آن نیز مهم‌اند. نثر موحد در این کتاب نیز مثل دیگر آثارش مستند، غنی و روان و بی‌طرف است. کتاب خواب آشفته‌ی نفت جایزه‌ی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را از آن خویش کرد. کتاب اثری است چهارجلدی. تمرکز جلد نخست کتاب بر زندگی و نقش محمد مصدق در تاریخ سیاسی کشور و ملی شدن صنعت نفت ایران است. جلد دوم به کودتای سال 1332 پرداخته است و مجلدات بعدی پیامدها و مسائل حقوقی را شرح می‌دهند. نکته‌ی مهم این کتاب تحلیل چندوجهی موحد و تمرکزش بر موارد حقوقی است. توجه او به مسائل حقوقی مثل آثار مشابه نیست. دو جلد از چهار جلد کتاب به‌صورت مفصل مسائل حقوقی مسائل نفتی ایران را بررسی کرده‌اند، آن‌هم از دید یک حقوق‌دادن برجسته.
- خواب آشفته نفت (از قرارداد دارسی تا سقوط رضاه شاه)
- خواب آشفته نفت (دكتر مصدق و نهضت ملی ایران)
- خواب آشفته نفت (از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی)
استمرار فعالیت‌های فکری و تألیفات اخیر (از دهه ۱۳۷۰ تا امروز)
محمدعلی موحد در دهه‌ی هفتاد وارد شصت‌وهشت سالگی شد و با کارنامه‌ای پر از آثار شایسته در این دهه نیز مثل گذشته تمرکزش بر فعالیت‌های فکری‌اش بود. دهه‌ی 1370 دهه‌ای است که در آن محمدعلی موحد دست به تکمیل برخی از پروژه‌هایش می‌زند. او همچنان در فرهنگستان عضو است.
دهه‌ی 1380 نیز به همین منوال گذشت و موحد همچنان پروژه‌اش را دنبال کرد. در همین دهه چند کتاب از او منتشر شد: کتاب درس‌هایی از داوری‌های نفتی، کتاب هیاهو بر سر هیچ، کتاب در هوای حق و عدالت، کتاب باغ سبز و کتاب قصه‌ی قصه‌ها.
کتاب هیاهو بر سر هیچ: روایتی حقوقی از جزایر سه‌گانه
کتاب هیاهو بر سر هیچ: مبالغه‌ی مستعار را محمدعلی موحد در سال 1380 منتشر کرد. همچون اکثر آثار موحد این کتاب نیز توسط نشر کارنامه منتشر شده است. هیاهو بر سر هیچ پژوهشی است بر پایه‌ی اسناد معتبر که در آن نویسنده‌ی اثر تلاش کرده تا با ارائه‌ی اسناد و مدارک معتبر ادعای مالکیت شیوخ عرب بر سر سه جزیره‌ی تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی را از حیز انتفاع ساقط کند. در این کتاب مواردی مانند نقش کشورهای خارجی در بحث مالکیت جزایره سه‌گانه، مثل کشور انگلستان، نقش افغانستان در مناسبات خلیج فارس و نیز بحث‌های تاریخی درخصوص این مسئله، مثل قراردادهای عهد قاجار، نقش مؤثری در پیش برد بحث محمدعلی موحد داشته‌اند. یک نکته‌ی مهم دیگر در باب کتاب مبالغه‌ی مستعار استفاده از نامه‌هاست. نامه‌های تاریخی و حقوقی نیز در کنار اسناد حقوقی و قراردادهای منعقدشده یکی از رهیافت‌های مهمی‌اند که به درک بهتر بحث محمدعلی موحد کمک می‌کنند.
این کتاب با انتشارش گفت‌وگوهای بسیاری را پیرامون خود دید و تا امروز نیز این گفت‌وگوها ادامه داشته‌اند.
کتاب باغ سبز: مقالات مولانا و شمس
کتاب باغ سبز در 1387 منتشر شد. این کتاب مجموعه‌ای بود از مقالات مرتبط با مولانا و شمس. مطالب این کتاب از روی گفتارهای موحد در سخنرانی‌هایش نوشته شده‌اند. نشر کارنامه ناشر این کتاب است.
کتاب در هوای حق و عدالت: فلسفه حقوق
این کتاب محمدعلی موحد در 1384 منتشر شد و ناشرش نشر کارنامه است. این کتاب جایزه‌ی اندیشه را از آنِ خود کرد. در هوای حق و عدالت به حقوق مدنی و فلسفه‌ی حقوقی می‌پردازد. چیستی حق و تعریف حق و تعاریف حق و انصاف مسائلی‌اند که در این کتاب به آن‌ها پرداخته شده است.
در دهه‌ی 1390، مهم‌ترین اثری که از محمدعلی موحد منتشر شد در کشاکش دین و دولت بود که نشر ماهی در 1398 آن را چاپ کرد. در این دهه نیز جایگاه موحد بیش از پیش تثبیت شد و همچنان مشارکت او را در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی شاهدیم.
کتاب در کشاکش دین و دولت: نگاهی به تاریخ اسلام و ایران
کتاب در کشاکش دین و دولت به بررسی تعاملات دین و سیاست در تاریخ اسلام و ایران پرداخت. موحد در این کتاب به رابطه‌ی سیاسی اسلام و ایران در این کتاب نگاهی انتقادی دارد. در این کتاب، شرحی فشرده از سه دهه‌ی پس‌از رحلت پیغمبر اسلام (ص) می‌آید و مثل همیشه موحد در تلاش است تا نگاه بی‌طرفانه‌اش حفظ شود.
کتاب برگ و بار آخرین اثر منتشرشده
حالا در 1404 هستیم. حالا محمدعلی موحد صدودوسال از تولدش گذشته و همچنان آثار مهمی از او چاپ می‌شود. در خرداد 1404، کتاب برگ و بار از سوی نشر کارنامه منتشر شد. عنوان فرعی کتاب «در باب تاریخ، حقوق و اندیشه» است. این کتاب مجموعه‌ای است از مقدمه‌هایی که محمدعلی موحد طی هفت دهه بر آثارش نوشته است.
استاد موحد مردی از تبار خرد و قلم
در پایان باید نوشت که دکتر محمدعلی موحد زندگی‌اش همواره درگیر با چیزهایی بوده که در بالا شرحشان آمد و از این بابت این عمر طولانی و گران‌قدر استاد را نمی‌توان در نوشته‌ای چندهزارواژه‌ای به‌طور کامل بیان کرد. همچنین تعدد فعالیت‌های دکتر محمدعلی موحد چنان است که در این نوشته تنها برخی از آثار محمدعلی موحد به‌اجمال ذکرشان آمد و امیدواریم که این نوشته برای افراد دارای ذوق فتح بابی باشد تا هم تدقیق بیشتری در کارهای دکتر موحد داشته باشند و هم تشویقی باشد تا تحقیقات علمی و مستند در حوزه‌های ادبی و حقوقی ایران بیش از پیش انجام شود.
در حال حاضر دیدگاهی برای این مقاله ثبت نشده است.