اولین بار چه سالی کتاب سووشون منتشر شده است؟

سال 1348 منتشر شده است.

پیرسوک

مروری بر کتاب «سووشون» نوشته‌ی «سیمین دانشور»

جمعه ۸ اسفند ۱۳۹۹

سووشون، رمانی است که نخستین بار در سال 1348 منتشر شد و حاصل قلم سیمین دانشور، نویسنده‌ی وقت آن زمان و همسر جلال آل احمد، است. کتاب با کلماتی ساده و بدون پیچیدگی‌های زبانی روایت می‌شود؛ نویسنده قصه‌ی خود را در خلال جنگ جهانی دوم می‌نویسد یعنی زمانی که ایران، پس از کناره گیری رضا شاه، دچار هرج و مرج شده و قدرت سیاسی کشور میان دربار، مجلس، کشورهای خارجی و مردم تکه پاره شده بود. شیراز، شهری که قصه در آن جا می‌گذرد و البته زادگاه نویسنده است؛ توسط انگلیسی‌ها اشغال شده است و تا چشم کار میکند سربازان هندی و انگلیسی در شهر پراکنده هستند، تیفوس شهر را گرفته و علاوه بر آن شهر با کمبود غلات رو به روست؛ زیرا نیروهای متفقین که آن زمان ایران را با وجود اعلام بی‌طرفی غصب کرده بودند، غلات را خریداری و آذوقه‌ی قشون خود را از این راه تامین می‌کردند؛ اما اگر کسی می‌خواست غلات را به دست رعیت برساند جلوی او را با زور و فشار می‌گرفتند. ایلات عشایر نیز با اسلحه‌هایی که به طرق مختلف به دست می‌آوردند دست به نبردهای خونینی با دولت مرکزی می‌زدند تا اقتدار خود را اثبات کنند و املاک مصادره شده‌ی خود را بازپس گیرند. از طرفی سیاست حکومت برای حفظ نفوذ خود در مناطق ایلیاتی طبق نظریه‌ی سفیر انگلستان: «تحریک قبیله‌ای بر علیه قبیله‌ی دیگر» بود. (آبراهامیان، 1398: 207-216)

اما چرا نویسنده داستان خود را دقیقا در فضای جنگ و قحطی می‌نویسد؟ سیمین دانشور، خود، در مدرسه‌ی انگلیسی‌ها درس خوانده بود، در هنگام جنگ جهانی دوم دانشجو بوده و در سال 1320 به عنوان معاون اداره تبلیغات خارجی با رادیو ایران همکاری داشت و به واسطه‌ی شغلش با خبرنگاران جنگی آشنا شد و در جریان اخبار جنگ قرار می‌گرفت؛ همچنین او مدتی را نیز در روزنامه‌ی ایران مشغول به کار بوده و مقاله می‌نوشته و ترجمه می‌کرده است. تمام عوامل ذکر شده، زمینه‌ای شد تا او رمان بی‌نظیرش را از نگاه یک زن خلق کند که شخصیت محوری داستان است.

رمان از یک عروسی آغاز می‌شود، عروسی دختر حاکم. تمام افرد سطح بالای شهر در آنجا جمع شده‌اند، از جمله افسران ارتش انگلیس و سربازان هندی که در آن زمان بر جنوب ایران چیره بودند. از همان ابتدا کلمات شیرین و بی‌آلایش نویسنده در روح خواننده نفوذ می‌کند و ما متوجه می‌شویم قرار است دنیا را از چشم یک زن ببینیم و بشنویم، خواننده همان طور که پیش می‌رود، بدون این که خودش متوجه شود، از آن چه قرار است در ادامه‌ی کتاب روی دهد آگاهی پیدا می‌کند. به مرور در می‌یابیم که زن زیبا و ساده‌ی قصه، همسر و فرزندانی دارد، وی همراه با خواهر شوهر خود در خانه‌ای ویلایی زندگی می‌کند که در باغی بزرگ بنا شده و زندگی‌اش را دوست دارد و برای حفظ آن تلاش می‌کند. زن قصه، نامش زری است و نویسنده، شوهر او را یوسف نام نهاده است؛ فرزند ارشدش خسرو و دخترانش مینا و مرجان نام دارند. زری زنی‌ست که از یک زن در دهه 20 انتظار می‌رود باشد، مطیع و سنتی و در فکر حفظ ارامش خانواده؛ گرچه این طور نمی‌ماند و در روند داستان او دچار تحول می‌شود. زری تحصیل‌کرده است، در مدرسه انگلیسی‌ها درس خوانده و زبان انگلیسی می‌داند؛ خط فکری او متاثر از شوهرش است و اگرچه میان شجاعت و ترس گرفتار است اما در پایان راهش را پیدا می‌کند که همانا ایستادگی و مقاومت است.

شوهرش، یوسف، مردی است شجاع و مخالف استعمار، تحصیل‌کرده است و شخصیتش در طی داستان دچار لغزش نمی‌شود؛ او می‌داند چه میخواهد و برای آن ایستادگی می‌کند. یوسف، برادری دارد که دقیقا در جهت مخالف اوست، وی با انگلیسی ها همکاری می‌کند و از آن ابایی ندارد، او به فکر خودش و منافع خودش است و برخلاف برادرش نسبت به طبقه‌ی فرودست دل رحمی ندارد و کاری را انجام می‌دهد که برای موقعیتش خطر آفرین نباشد. از همان جمله‌های ابتدایی کتاب تقابل دو برادر به روشنی بیان می‌شود و ما در می‌یابیم، یوسف، علاوه بر انگلیسی‌ها، برادری دارد که باید مقابل او نیز بایستد. آن‌ها خواهری نیز دارند که عمه خانم صدایش می‌زنند؛ او پسر و همسرش را از دست داده و حالا طالب مجاور شدن به کربلاست؛ شوهر عمه خانم و یوسف شباهت‌هایی به هم دارند، هر دوی آن‌ها مبارز و مخالف استعمار بوده‌اند و هرکدام به طریقی در این راه شهید می‌شوند. نوشته‌اند تصویری که دانشور در رمان خود میسازد تحت تاثیر سال‌های نگارش رمان است یعنی دهه 30 شمسی و کودتای 28 مرداد که از دید ناظران، دولت انگلیس در آن دخالت داشته و همین باعث شده بود تصویر سیاهی از انگلیس در برابر نگاه مردم شکل بگیرد؛ گرچه فضای رمان در دهه 20 شمسی تجسم شده است.(عسگری حسنکلو1394:228)

در سراسر کتاب، دانشور روحیه‌ی حق طلبی و مبارزه با ظالم را می‌ستاید و بر آن تاکید می‌ورزد اما آن را در پوششی نه زمخت و سخت بلکه به لطافت می‌آراید و عرضه می‌کند؛ او چنان می‌کند که وقتی خواننده، در پایان، سر از کلمات بر می‌دارد، در خود روح شجاعت و قیام را احساس می‌کند؛ و اگرچه رمان با فضای ازدواج آغاز می‌شود اما نویسنده آن را با مجلس عزا به پایان می‌برد و با تاکید هر چه تمام‌تر آن را با واقعه عاشورا مقایسه می‌کند و شاید بتوان گفت آشنایی ایرانیان با این واقعه، رمان را برای خواننده ملموس‌تر و خواندنی‌تر می‌سازد.

رمان سووشون در فضایی واقع گرا می‌گذرد اما نویسنده از حیث نمادگذاری کوتاهی نمی‌کند و خواننده حین خواندن کتاب میان واقعیت و شعر در نوسان است؛ دانشور هوشمندانه و بدون آن که مخاطبش دل زده شود از فرهنگ و تاریخ سخن می‌گوید و او را با فرهنگ شیرازی و اختلافات فرهنگی و سیاسی میان ایرانیان و فرنگی‌ها آشنا می‌کند به طوری که در پایان کتاب، مخاطب دانشور می‌تواند اطمینان یابد که از دریای تاریخ و فرهنگ کشورش، قطراتی را صاحب شده است. او همچنین از قهرمانان فرهنگی و دینی ایران یاد می‌کند و شخصیت‌های داستانش را مستقیم و غیر مستقیم با آنها مقایسه می‌کند.

رمان چندین ویژگی بااهمیت دارد، سیمین دانشور همانطور که فرهنگ، تاریخ و حتی زبان شیرازی را برای خواننده مجسم کرده است و میهن پرستی و ایستادگی در برابر ستمگری را تحسین می‌کند، ظلمی را بیان می‌کند که جامعه نسبت به زنان روا داشته است؛ او یک رمان چندجانبه را با شخصیت پردازی‌هایی قوی و چشمگیر می‌آفریند. به طوری که تا همین امروز، این رمان در قله‌ی رمان‌های فارسی ایستاده، می‌درخشد و همچنان ستایش می‌شود.