پرده‎‌برداری از مبهم‌ترین و اسرارآمیزترین تضاد هستی

برش‌هایی نفس‎گیر از کتاب «بار هستی»

دوشنبه ۱۷ دی ۱۳۹۷

پرده‎برداری از مبهم‌ترین و اسرارآمیزترین تضاد هستی

بیایید یک بار این کلمات را کنار هم بگوییم، سرما و گرما، روشنی و تاریکی، روز و شب، نازکی و کلفتی، بلندی و کوتاهی، سبکی و سنگینی... یکبار دیگر آن‌ها را تکرار کنید. حالا به این موضوع فکر کنید چقدر برای فهمیدن هرکدامشان به دیگری نیاز داریم؟ برای فهمیدن روز به شب برای فهمیدن خوبی به بدی و برای فهمیدن سبکی به سنگینی... جالب نیست؟ دقیقاً این تضاد هست که به ما کمک می‌کند تا واژه‌ها و مفاهیم را درک کنیم. تضادی که یک فیلسوف یونانی به نام پارمنید شش قرن قبل از میلاد مسیح به آن اشاره می‌کند و می‌گوید جهان به عوامل متضاد تقسیم شده و دارای دو قطب با دو سوی مثبت و منفی است.

مفاهیم (روشنایی، گرمی، نازکی، هستی) مثبت
مفاهیم مقابلشان (تاریکی، سردی، زبری، نیستی) منفی

شاید این تقسیم‌بندی مفاهیم جهان، به دو قطب مثبت و منفی بسیار کودکانه باشد اما این پرسش به هیچ وجه کودکانه نیست:

سبکی یا سنگینی کدام مثبت است؟

این دقیقاً دغدغه‌ای‌ است که میلان کوندرا نویسنده‌ی اهل چک در کتاب «بار هستی» به آن می‌پردازد و اعتقاد دارد که این تضاد سنگین و سبک اسرارآمیزترین و مبهمترین تضادهاست. او شخصیت‌هایش (ترزا، سابینا، توما و فرانز) را با مفهوم سبکی و سنگینی به چالش می‌کشاند و بارها در کتابش فلسفۀ پارمنيد و موسيقي بتهوون را در مقابل هم می‌گذارد.

پارمنید می‎گو‌ید: سبک مثبت و سنگین منفی است و تحسین‎کنندۀ سبکی در زندگی است. از طرفی موسيقی بتهوون به اهميت و ارزش سنگيني روح تأئید می‎کند كه يك ضرورت بشری است.

برش‌هایی نفس‎گیر از کتاب «بارهستی» درباب سبکی و سنگینی:

روایت اول:

وقتی واقعۀ هولناکی در زندگی رخ می‌دهد، آن را به کمک استعارۀ سنگینی توضیح می‌دهیم. می‌گوییم بارسنگینی بر دوش داریم و این بار را حمل می‌کنیم، خواه قدرت تحمل آن را داشته و خواه نداشته باشیم. پس با آن واقعه مبارزه می‌کنیم، خواه بازنده، خواه برنده شویم. اما سابینا یکی از شخصیت‌های اصلی کتاب «سبکی تحمل ناپذیر هستی» پس از چهارسال هنوز نتوانسته بود غم خویش را به دست فراموشی بسپارد. اگر از او می‌پرسیدند برایش چه اتفاقی افتاده، پاسخ مناسبی نداشت. اگر این غم ناشی از اتفاق هولناکی نبود پس چه اتفاقی برای سابینا روی داده بود؟ در واقع هیچ. سابینا مردی را ترک کرده‌ بود که خودش نمی‎خواست با او بماند. آیا اورا دنبال کرده‌ بود؟ آیا کوشیده‌ بود از او انتقام بگیرد؟ نه، او دست به هیچ کاری نزده بود. واقعه هولناک سابینا، فاجعه سنگینی نبود، بلکه عارضه‌ای بود که از سبکی ناشی می‌شد. آن چه بر شانه‌های او احساس می‌شد، بار سنگینی نبود،

بلکه «سبکی تحمل‎ناپذیر هستی» بود.

روایت دوم:

ترزا از خيانت‎های مداوم شوهرش توما دچار اضطراب، رنج‎های پياپی و كابوس‌های شبانه است و همین آشفتگی‌ها سبب دلرحمی و همدلی و شاید عشقی در توما می‌شود. احساسی که یک سنگينی در روح توما ايجاد می‎كند. ترزا در جایی از فرط تنهایی رابطۀ خود با سگش را با رابطۀ خود با توما همسرش مقایسه می‎کند آنقدر که خواننده را به یاد تنهایی‎اش در جهان می‌اندازد.

روایت سوم:

سابینا دوست توما، زنی است زیبا و فریفتۀ خیانت که معشوقۀ آقای فرانز می‌شود. فرانزی که در باب وفا می‌گوید: وفا والاترین پارسایی‌هاست که به زندگی ما وحدت می‌بخشد، و بدون آن زندگی ما به صورت هزاران احساس ناپایدار پراکنده می‌شود. اما شیفتۀ زیبایی سابینا می‌شود و همسر خود را بعد از بیست سال رها می‌کند.

روایت چهارم:

سابینا با زنانگی و لوندی همه را به سمت خود می‌کشاند و سپس آن‌ها را رها می‌کند اما در جایی به انتهای خیانت‌هایش و خلا عجیبی می‌رسد و اغراق می‌کند می‌توان به عشق، پدر ومادر، فرزند، وطن خیانت کرد ولی وقتی هیچ‌کدام از این‌ها نباشد به چه چیزی می‌توان خیانت کرد؟

به طور کلی؛

نگاه کوندرا در رمان‌هایش نه نگاه قهرمان‎سازی، بلکه یک نگاه فلسفی است که به شناخت جسم و روح انسان کمک می‌کند و خواننده را به درون ذهن شخصیت‌هایش می‎کشاند تا آن‌چه را از ذهن یک فرد در خلال یک رابطۀ احساسی می‌گذرد به تصویر بکشد. توما پزشک جراح و سابینا نقاش است، به شدت به آزادی معتقد هستند و زندگی را سبک می‌خواهند و ترزا و فرانز که به عنوان شریک احساسی روبه‎روی این دو شخصیت قرار می‌گیرند، با نگاهشان به دنیا به روح سنگینی می‌بخشند. برای مثال، ترزا ساعت‌ها به پیکر خود در آیینه نگاه می‌کند و از بدنش ناراضی است و تن و روان را ازهم جدا می‌بیند، درحالی‎که سابینا تماماً زنانگی و لوندی را به تصویر می‌کشد. به نظر دو مفهوم سبکی و سنگینی در اتفاقات روزمرۀ این چهار شخصیت در نوسانند و ناخواسته ذهن را به سمت تعادل می‌کشانند. تمام اتفاقات این کتاب در خلال حملۀ شوروی به چک اتفاق می‌افتد و زندگی شخصیت‌ها را تحت‎تأثیر قرار می‌دهد. به طوری‎که کوندرا پا فراتر می‌گذارد؛ مفاهیم سبکی و سنگینی را نه تنها در رابطۀ احساسی بررسی می‌کند، بلکه در دیگر اتفاقات زندگی آن‌ها را به نمایش می‌گذارد.

به راستی کدام را باید انتخاب کرد سبکی یا سنگینی؟