رویدادها معمولاً برآمده از یک علت واحد نیستند علل متعدد دست به هم می‌دهند تا رویدادی پدید آید و چه بسا انگیزه های متخالف و ناهمگون در پدید آوردن رویدادی واحد سهیم می‌شوند.

اقدامات دولت ها چه بسا نتایج ناخواسته ای بار می آورد که ابداً در مخیله طراحان آن نمی گنجید. چرخ حوادث که در حرکت افتاد غالباً در مسیری می افتد که هیچ کس چنان نمی خواست شعارها در ابتدای کار برای تحریک توده ها مؤثر می افتند اما دیری نمی‌گذرد که فضای سیاسی را مسخّر خود می‌سازند و فضای شعار زده دوراندیشی و حزم و احتیاط را برنمی تابد و راه بر عقلانیت و اعتدال می‌بندد.

مسئولیت اقدامات و اعمال و هزینه خطاهای بازیگران سیاسی که به قهرمانان ملی تبدیل می‌شوند بر عهده ملتها می‌افتد و چنین است که ملت آلمان نمی تواند خود را از مسئولیت تباهکاری‌های هیتلر مبرا سازد و غرامت حماقت‌های صدام گردن گیر مردم عراق می‌شود و مردم لیبی حساب خُل بازی‌های قذافی را می پردازد. پس نخست موعظه پیر تاریخ بر مردم زمان ما این است که بازیگران عرصه سیاست را هر چه هم عزیز و محبوب باشند در مهار خود نگاه دارند و از بلند پروازی های ناسنجیده آنان جلوگیری نمایند.

زمانه ما هیچ کشوری را اجازه نمی‌دهد که حساب خود را از دیگران به کلی جدا سازد و در انزوای مطلق به سر برد ارتباطات لاجرم با برخوردها و اختلاف‌ها توأم می شود و در حل و فصل اختلافات حقانیت و عدالت نیست که حرف آخر را می‌زند.