تنگسیر؛ روایت شکل‌ گیری قهرمان

مروری بر کتاب تنگسیر نوشته‌ی صادق چوبک

پنجشنبه ۲۸ اسفند ۱۳۹۹

تنگسیر، قصه‌ای براساس واقعیت به روایت صادق چوبک است.قصه‌ی قهرمانی محلی که طی سالیان، سینه به سینه حفظ و روایت شده است.داستان زندگی زائر محمد، جوانی ساده دل و از یاران رئیسعلی دلواری که با همسرش شهرو و دو فرزندش زندگی آرام و پرمهری دارد.او تنومند و شهره به پهلوانی است.آبرو و اعتباری دارد.تنها سرمایه‌اش که حاصل کارگری برای انگلیسی‌های بندر است را چند نفر با دغل و حیله بالا کشیده‌اند و زندگی آرامش را برهم زده‌اند.شرع و حرف و زور راه به جایی نبرده است و داستان، ذکر روایت انتقام شخصی زائر محمد است که خون می‌ریزد و از دل زائر محمد، شیرمحمد ظاهر می‌شود.

براساس همین روایت در سال 1352 به کارگردانی امیر نادری و با همین نام، فیلمی ساخته شده است و از دیگر نویسندگان که به این قصه پرداخته‌اند؛ رسول پرویزی است که در قصه‌ای کوتاه به نام شیرمحمد در کتاب شلوارهای وصله‌دار به این داستان پرداخته است.

در نثر صادق چوبک بیش از همه چیز توصیف، روایتگر داستان است.توصیف دقیق از هر چیز:

«زمین گورستان از خارشتر و توله پوشیده بود.تابوت فکسنی زهوار در رفته‌ای دم در مرده شور خانه تو سری خورده گورستان به سجده افتاده بود.»(چوبک،1342،تنگسیر27)

توصیف مثل لنز دوربین به چشم خواننده است.همه چیز را می‌بینند.همه چیز را نشان می‌دهد.

گاه قبل از قهرمان قصه و جلوتر از همه چیز چشم خواننده وارد فضا و مکان روایت می‌شود:

« اتاقک کوچک بود و پر بود از خرت و پرت‌ و هنزر پنزرو اسباب خانه اسقاط که به درد هیچکس نمی‌خورد.چندتا صندلی چوب ساج کف خیزرانی که تهشان در رفته بود و دو سه تا راکت تنیس زهوار دررفته و یک مستراح چینی شکسته و یک توده بتری خالی جین و ویسکی و یک ارگ شکسته موریانه خورده رو هم تل انبارشده بود.»(همان138)

فضا قبل از ورود قهرمان اصلی توصیف شده و بعد شخصیت وارد می‌شود:

« آرام از میان زرت و زبیل‌ها برای خودش جاپا می‌جست.»(همان138)

این زاویه‌ی دید سینمایی از اصلی‌ترین ارکان روایتگری چوبک است.خواننده به کمک همین توصیف‌ها پا به پای شیرمحمد قدم برمی‌دارد. با او می‌بیند. با او فکر می‌کند. با او از ظلم به تنگ می‌آید و شاید همین دلایل سبب برتری نسبی این روایت نسبت به دیگر روایت‌های این قصه است.

راوی( چوبک) در جایی از قصه که زائر محمد مشغول انتقام‌گیری است؛ گویی او را می‌بیند و انگار این خود چوبک است که در کودکی و در همان زمان قهرمان قصه‌اش را دیده است و بعدها در کودکی و نوجوانی بارها با ذکر دلاوری‌ها و شجاعتش بزرگ شده و در انتقال این خرده فرهنگ و روایت قهرمانی بسیار خوب عمل کرده است.

کتاب به لهجه و زبان محلی است.کلمات و نحوه‌ی بیان آن‌ها، دستور زبان جملات و حتی خرده فرهنگ و خرافات و قصه‌های محلی در فضاسازی قصه نقش داشته است. فرهنگ منطقه به درستی با تمام ابزارها و نمادهای آن‌ها نشان داده شده تا جایی که در برخی چاپ‌ها در انتهای کتاب لغت‌ نامه‌ای به همراه داستان چاپ شده است تا به فهم بیشتر داستان کمک کند.

از دیگر ارکان اصلی و نقاط قوت صادق چوبک در روایت، شخصیت‌پردازی اوست. شخصیت‌پردازی‌ها به کمک توصیف‌های دقیق خواننده را درگیر قصه می‌کند.

داستان با تنهایی زائرمحمد در میان جاده‌ی گرم و سوزان بندر در ماه رمضان شروع می‌شود. او تنهاست. مثل تمام قهرمان‌ها که ناامیدی از همه، آن‌ها را متکی به خود و بدل به قهرمان دیگران ‌می‌کند. چوبک با ذکر داستانی نمادین، رویایی قهرمان قصه با ورزای بحرینی و شکست او ذهن مخاطب را برای شکل‌گیری قهرمان قصه آماده می‌کند. زائر محمد کارش را رها کرده؛ در ظهر تابستان تنها، خسته و تشنه برای نجات ورزای زنی پیر و تنها که جز گاو هیچ چیز ندارد؛ می‌رود. ورزا یاغی شده، اهالی ده را رنجانده، زخمی کرده و کسی جلودار و حریفش نیست.شهرو زن زائرمحمد نیز راضی به رفتنش نیست.همه چیز مثل روزی است که برای گرفتن حق خود می‌رود.آن موقع نیز همه تنهایش گذاشتند و گفتند« بسپر به خدا به تیغ حضرت عباس».او با تمام ایمان استوار و اعتقادات دینی‌اش دست به انتقام شخصی زد.

در اولین اتفاق و رویارویی خواننده با داستان نیز محمد تنها با ورزای بحرینی رو به رو می‌شود.محمد گویی خشمش را متوجه وزرا کرده است. چیزی مثل جابه‌جایی خشم که امروزه در روان‌شناسی مطرح است. او خود و خواننده را آماده‌ی رویارویی با ظلم و خشم اصلی می‌کند.از طرفی خواننده با مهربانی و دل رحمی او نیز آشنا می‌شود که برای کمک به کسی که یاوری ندارد کار خود را رها می‌کند. در این اتفاق نطفه‌ی قهرمانی او کاشته می‌شود.

در خلال داستان، از گذشته‌ی او و همراهی‌اش با رئیسعلی دلواری مدام یاد میشود.از حال به گذشته می‌رود و با ذکر وقایع به شکل‌گیری شخصیت او کمک می‌کند.

کار اصلی چوبک در این کتاب بهره‌گیری درست از فرم و ساختار است.قصه‌ای که رسول پرویزی در هشت صفحه بیان می‌کند او با بهره‌گیری درست از توصیف، شخصیت‌پردازی، زاویه‌ی دید و تعلیق‌های زمانی، تبدیل به داستانی بلند و خواندنی کرده است.