کتاب حافظ از نگاهی دیگر

واژگان مهری در شعر حافظ

در زبان حافظ واژه‌ها و اصطلاح‌هایی به‌کار رفته است که در جای دیگر به‌ویژه در شعر عارفانه دیده نمی‌شود. حافظ جزء اندک شاعران شراب است که از خط جام سخن می‌گوید. این اصطلاح و همانندهای آن در شعر دیگران (مگر شاعران شراب) بسیار کم آمده و گاه هیچ دیده نشده است:

هر آن که راز دو عالم ز خط ساغر خواند  رموز جام جم از نقش خاک ره دانست

خط جام یا خط ساغر (و دیگر برابرهای آن مانند خط ایاغ و...) نه دارای نمونه‌ی ازلی است و نه مربوط به ادیان ابراهیمی، اصطلاحی است که از آیین مهر بازمانده است. به همین دلیل کسانی که دوست دارند حافظ را عارف نشان دهند، به چنین بیت‌هایی هرگز نمی‌پردازند، گویی که از حافظ نیست، البته شاید در دریافتن آنها هم دشواری داشته باشند.

هیچ صوفی یا عارفی هم نمی‌شناسیم که از خط جام سخن گفته باشد، زیرا خط جام با جام واقعی شراب ارتباط دارد و نه جام تأویلی. از خط جام یا هفت خط جام تنها شاعران شراب، ازجمله خاقانی، صائب، حافظ، طالب آملی، یغمای جندقی و چند تن دیگر سخن گفته‌اند. شاعران شراب بیش از دیگر سرایندگان ایران به شراب پرداخته‌اند و در تذکره‌های ادبی به همین نام شناخته شده‌اند. هیچ کدام از اینان عارف یا صوفی نبوده‌اند و حافظ که بی‌گمان یکی از شاعران شراب است، شاید بیش از دیگر شاعران شراب در این زمینه سخن گفته باشد.

صفحه 127