کتاب زخم هایش

شعر و تروما

«شعر روشنگاهی است از برای زبان تکلم»
ژک لکان

لغت تروما در زبان یونانی به معنای جراحت جسمی است و از دیرباز به صورت اصطلاحی پزشکی به کار رفته است. لذا با ظهور علم جدید روانشناسی در قرن نوزدهم به حوزه مسائل روانی نیز راه یافت. زخم جراحت نفسانی، ضایعات روانی و ضربه روحی از جمله تعبیراتی است که ما در کتاب زخم‌هایش به مناسبت های متفاوت در مقابل این اصطلاح به کار می‌بریم.

دوران کودکی را طبیعتاً نمیتوان مبرا از هر گونه جراحات روحی دانست. البته لزومی ندارد که اتفاق مشخصاً ناخوشایندی رخ داده باشد. کودکان ممکن است در مورد بسیاری از اتفاقات معمولی دچار تروما شوند بی آن که لزوماً مشاجره ای بین پدر و مادرشان در گرفته باشد و یا اینکه با بی‌توجهی و خشونت آنان مواجه شده باشند. مثلاً طفل ممکن است دچار ترس شدیدی از مطرود شدن و درماندگی گردد.

مقدمه

مواجهه با تروما بخش اجتناب‌ناپذیر ذات انسانی ماست. می‌دانیم که جراحات آدمی آرام نخواهند گرفت، مگر به صورت حدیث نفس درآمده و در رابطه ای توکل آمیز تصعید یابند. شعر قلمرو همین نوع مصاحبت است. هنر عرصه ای برای نمایش کشاکش نیروهای متضاد است و هنرمند در چنین کارزار پیچیده ای درگیر می‌شود.

ما ایرانیان در دوره انقلاب مشروطه به لحاظ زبان شعر از غرب تأثیر پذیرفتیم که خود وجهی بود از همین نوع تعارضات؛ کشاکشی که به ویژه میان شعر فرانسه و نظم قدیم ما در گرفت. ایهام، که به قول لکان ذات زبان شعر است، قلمرو بارز همین تعارضات است.

در اشعار سوسن حاجی زاده با فضایی مأنوس مواجهیم که از سویی، حال و هوای اشعار فروغ را دارد و از سویی دیگر، سادگی و روانی آثار ایرج میرزا را به یاد می‌آورد. فروغ بر حاجی زاده تأثیری ژرف و شگرف دارد. شاعر، ورای استقبال از اشعار فروغ، در محادثه ای مدام با او در مقام غیر است. زبان اشعار حاجی زاده زبانی است متعلق به غیر و با زبان اغیار، که اساسی جز نمود و خودنمایی ندارد، متفاوت است.

پشت جلد