کتاب سه برخوانی

معرفی کتاب سه برخوانی بهرام بیضایی: احیای اسطوره در صحنه تئاتر

بهرام بیضایی، استاد بی‌بدیل تئاتر، سینما و اسطوره‌شناسی ایران، در کتاب «سه برخوانی» سه متن نمایشی را گرد هم آورده که بیش از آنکه نمایشنامه به معنای رایج باشند، دعوتی به یک آیین کهن ایرانی هستند. این کتاب که سه متن «اژدهاک»، «آرش» و «کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخش» را در بر می‌گیرد، فرصتی است برای تماشای چگونگی جان گرفتن دوباره‌ی اسطوره‌های باستانی در کلام قدرتمند یکی از بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویسان معاصر ایران.

اما سوالی که در ذهن بسیاری از خوانندگان شکل می‌گیرد این است که «برخوانی» چیست و چه تفاوتی با نمایشنامه دارد؟

هنر برخوانی: فراتر از یک نمایشنامه

واژه «بَرخوانی» که بهرام بیضایی خود برای این متون برگزیده، کلید درک این اثر است. این واژه به سنت‌های کهن نقالی، پرده‌خوانی و قصه‌گویی شفاهی در فرهنگ ایرانی اشاره دارد. برخوانی، متنی است که بیش از آنکه برای اجرای کامل روی صحنه نوشته شده باشد، برای خوانده شدن با صدای بلند و به صورت فردی یا گروهی خلق شده است. در واقع، بیضایی با این نام‌گذاری، بر جنبه‌ی شنیداری، روایی و آیینی این متون تاکید می‌کند و از خواننده می‌خواهد که خود به اجراگر این اسطوره‌ها تبدیل شود.

سفری در سه اسطوره کهن

این کتاب شامل سه متن است که هر یک به شکلی متفاوت، با یکی از داستان‌های بنیادین فرهنگ ایرانی روبرو می‌شوند.

۱. اژدهاک: این برخوانی، بازآفرینی اسطوره معروف «ضحاک» از شاهنامه فردوسی است؛ پادشاهی اهریمنی که بر شانه‌هایش دو مار روییده بود و خوراکشان مغز سر جوانان بود. بیضایی در «اژدهاک» به کالبدشکافی روان‌شناختی و فلسفی این نماد اهریمنی می‌پردازد. او به جای روایت یک داستان حماسی ساده، به عمق ترس، استبداد و مکانیزم قدرتی می‌پردازد که چنین هیولایی را خلق و حفظ می‌کند. این متن، تحلیلی مدرن از ماهیت شر و استبداد است.

۲. آرش: این برخوانی بر اساس داستان «آرش کمانگیر»، یکی از فداکارانه‌ترین و حماسی‌ترین اسطوره‌های ایرانی، نوشته شده است. آرش، پهلوانی است که با نهادن جان خود در تیری، مرز ایران و توران را مشخص می‌کند و خود پس از پرتاب تیر، جان می‌بازد. بیضایی این اسطوره ملی را با نگاهی نقادانه بازخوانی می‌کند. او از تقدس صرف این فداکاری عبور کرده و سوالات عمیقی را مطرح می‌کند: بهای قهرمان بودن چیست؟ آیا فداکاری یک فرد، همیشه به نفع یک ملت تمام می‌شود؟ این بازخوانی، تاملی است بر مفهوم پیچیده ایثار و قهرمانی.

۳. کارنامه‌ی بُندارِ بیدَخش: این متن، شاید رازآمیزترین در میان این سه باشد و به اسطوره‌ای کمتر شناخته‌شده می‌پردازد. «کارنامه» به معنای تاریخ و وقایع‌نگاری است و «بیدخش» یک عنوان بلندمرتبه در دوران ساسانی بوده است. این برخوانی، داستان یک وقایع‌نگار یا کاتب است که با حقیقت، تاریخ و چگونگی ثبت آن دست و پنجه نرم می‌کند. این اثر، تمثیلی قدرتمند از مسئولیت روشنفکران، مبارزه بر سر حافظه تاریخی و نقشی است که کلمات در ساختن یا ویران کردن حقیقت ایفا می‌کنند.

درباره نویسنده: بهرام بیضایی

بهرام بیضایی (زاده ۱۳۱۷) یکی از تاثیرگذارترین و مهم‌ترین چهره‌های فرهنگی و هنری ایران معاصر است. او به عنوان کارگردان تئاتر و سینما، فیلمنامه‌نویس، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر فرهنگ و اساطیر ایران شناخته می‌شود. ویژگی منحصربه‌فرد آثار بیضایی، پیوند عمیق و عالمانه او با ریشه‌های فرهنگ، زبان و آیین‌های نمایشی ایران است. او در تمام آثارش، از جمله در «سه برخوانی»، با زبانی فاخر، شاعرانه و دقیق، به بازآفرینی خلاقانه اسطوره‌ها می‌پردازد تا مفاهیم جهان‌شمول و معاصر را از دل آن‌ها بیرون بکشد.

حرف آخر

کتاب «سه برخوانی» بیش از یک مجموعه نمایشنامه، یک کلاس درس فشرده در اسطوره‌شناسی، زبان فارسی و هنر نمایش است. این کتاب برای تمام علاقه‌مندان به ادبیات نمایشی، فرهنگ و اساطیر ایران و کسانی که می‌خواهند با نگاه عمیق یکی از بزرگ‌ترین هنرمندان معاصر به مفاهیمی چون قدرت، فداکاری و حقیقت آشنا شوند، اثری ضروری و خواندنی است.