انواع تاریخ‌نویسی

در قرن چهارم / دهم انواع مدل‌های تاریخ‌نویسی در دسترس نویسندگان ایرانی بود. یکی از این مدل‌ها تاریخ جهان، یا به تعبیر درست‌تر تاریخ عمومی، بود که مشهورترین نمونه‌اش به دست طبری عرضه شد؛ تاریخ عظيم وی به نام تاریخ‌الرسل و الملوک را بعدها وزیر سامانیان، ابوعلی بلعمی، به فارسی «ترجمه» کرد. به‌رغم اشتمال این‌گونه آثار بر تاریخ پیش از اسلام، تأكید عمدة آن‌ها بر تاریخ اسلام و به‌ویژه تاریخ خلافت، بود که اخبار ملل پیشین فقط پیش‌درآمد آن محسوب می‌شد. ساختار سالنامه‌واری که طبری تدارک دید و برخی دیگر از مورخان عرب زبان آن را به کار گرفتند، به هیچ وجه کاملاً مورد استفادة سایر نویسندگان عرب‌زبان در قرن‌های سوم/نهم و چهارم/دهم قرار نگرفت و مورخان فارسی‌زبان هم به‌ندرت از آن استقبال کردند. تنظیم تاریخ براساس سلطنتِ فرمانروایان ظاهراً سنّت تاریخ‌نگاری ایرانیانِ پیش از اسلام بوده است که از طریق ترجمة آثار تاریخی ساسانی وارد زبان عربی شده است. 

مدل دیگر تاریخ محلی یا منطقه‌ای بود. اصطلاح تاریخ محلی قدری گمراه‌کننده است؛ بسیاری از این آثار، هم در عربی و هم بعداً در زبان فارسی، هرچند فضای عمده‌ای را به توصیف مناطق موردنظرشان اختصاص می‌دهند، اساساً به تاریخ فرمانروایان آن مناطق می‌پردازند. به‌علاوه، ایرانیان ظاهراً فاقد نمونه‌های آغازینی از نوع عربی تاریخ محلی بودند که توجه آن عمدتاً موقوف زندگی‌نامه، آن هم غالباً (اما نه منحصراً) زندگی‌نامة دانشمندان است. آثاری نظیر تاریخ وُلات خراسانِ سلّامی، با تاریخ شهرهای بخارا، نیشابور، جُرجان، اصفهان و امثالهم، به عربی نوشته می‌شدند.