رفتیم دو دقیقه بازجویی شویم، دو سال زندانی شدیم

محمود دولت آبادی: مروری بر زندگی و آثار

مینا نادری

سه شنبه ۴ خرداد ۱۴۰۰

(2 نفر) 4.8

محمود دولت‌آبادی نویسنده‌ی معاصر ایرانی است. مشهورترین اثر او، کلیدر، طولانی‌ترین رمان فارسی است. او دهم مردادماه ۱۳۱۹ شمسی در روستای دولت‌آباد سبزوار و در خانواده‌ا‌ي کردزبان متولد شد. دولت‌آبادی علاوه‌بر نویسندگی داستان، نمایشنامه‌نویسی، فیلم‌نامه‌نویسی، بازیگری و کارگردانی را نیز در کارنامه‌‌ی آثار خود دارد و تعدادی از آثارش نیز مورد اقتباس سینمایی قرار گرفته‌اند.

او در سال ۲۰۱۳ میلادی برنده‌ی جایزه‌ی ادبی یان میخالسکی سوییس شد و یک سال بعد نیز نشان شوالیه‌ی ادب و هنر فرانسه را از سفیر دولت فرانسه در تهران دریافت کرد؛ هم‌چنین رمان کلیدر او نامزد دریافت جایزه‌ی نوبل ادبیات شده است.

زندگی شخصی محمود دولت‌آبادی

کودکی و نوجوانی

نزدیک به میانه‌ی تابستان سال ۱۳۱۹ شمسی بود که پسری در روستای دولت‌آباد سبزوار خراسان به دنیا آمد. نامش را محمود گذاشتند. او فرزند عبدالرسول و فاطمه بود. پدر محمود علاوه‌بر فاطمه، دو همسر دیگر نیز داشت. محمود اولین پسر فاطمه و چهارمین فرزند عبدالرسول بود. پدرش کشاورز بود و با شاعران کلاسیک فارسی نظیر فردوسی، سعدی و حافظ آشنایی داشت. محمود دوران ابتدایی را در مدرسه‌ی مسعود سعد سلمان دولت‌آباد گذراند و برای ادامه‌ی تحصیل در مقطع راهنمایی به سبزوار رفت. او کودکی و نوجوانی سختی را از سر گذرانده است. در خانواده‌اش چندان خبری از رفاه مالی نبود، هم درس می‌خواند و هم کار می‌کرد و مجبور بود کارهای کم‌درآمدی انجام دهد که از توانش نیز خارج بود.

چوپانی، کفاشی، شاگرد دوچرخه‌سازی، کارگری در کارخانه‌ی پنبه، آرایشگری، کار در چاپ‌خانه و... ازجمله کارهایی هستند که محمود در دوران زندگی‌اش برای تأمین معاش انجام داده است.

دولت‌آبادی درباره‌ی گذشته‌ی خود می‌نویسد: «در برخوردهایی که بین بیشتر علاقه‌مندان به ادبیات با من پیش می‌آید، می‌بینم که نسبت به گذشته‌ی من کنجکاوی نشان می‌دهند و اگر روشان بشود، می‌پرسند: "آقای دولت‌آبادی یک کمی از خودتان، از گذشته‌ی خودتان تعریف کنید!" به این دوستان با صراحت باید بگویم: این‌که من فقیر بوده یا نبوده‌ام، این‌که رنج بسیار کشیده یا نکشیده‌ام، این‌که شوخ‌چشمی‌هایی داشته یا نداشته‌ام به پشیزی نمی‌ارزد مگر آن‌که توانسته باشم یا بتوانم به مدد و بهره‌گیری درست آن، ادبیات ناب اجتماعی بیافرینم.»[1]

هنر سینما و تئاتر

با وجود آن‌که دولت‌آبادی دانش‌آموز درس‌خوانی بود، اما تحصیل را رها کرد و برای کار از سبزوار به مشهد و سپس به تهران رفت. فاصله گرفتن از روستا و حضور در شهرهای بزرگی هم‌چون مشهد و تهران سبب شد تا محمود با هنر آشنایی بیشتری پیدا کند. او از کودکی به هنر نمایش و شنیدن و خواندن داستان‌ها و حکایت‌ها علاقه نشان می‌داد. او در دوران کودکی‌اش با تعزیه‌خوانی، داستان‌گویی‌های درویش‌های دوره‌گرد و ملای ده و شعرخوانی‌های شب‌نشینی‌های روستا و ... آشنا شده بود و هنر نمایش را این‌گونه شناخته بود. محمود تصمیم گرفت در تهران علاقه‌اش را دنبال کند، از این رو با سینما و تئاتر خو گرفت.

«تنها امکان و روزنه‌ای که بتواند تا حدودی به شوق من جواب بدهد، داستان‌هایی بود که شمایل‌گردان‌ها، درویش‌ها و نظایرشان وقتی به سوال می‌آمدند، می‌گفتند و می‌خواندند و علاوه‌بر آن هر چیزی که به داستان و نمایش مربوط می‌شد، اگر شده موضوعات روحوضی ـ مطربی مطربانی که برای عروسی‌ها به ده دعوت می‌شدند. [...] اما عمده‌ترین مرحله و میدان بروز این شوق و ذوق‌هایم آشنایی با تعزیه بود و راه یافتن به تعزیه و در شروع کارم رونویسی کردن نسخه‌های کهنه و فرسوده بود با خط خوانا و امضای محمود شیرازی و هنوز یکی از این نسخه‌ها را مادرم لای قرآنش نگه داشته است و دارمش.»[2]

ورود به عرصه‌ی ادبیات

برای محمود دولت‌آبادی سینما پلی بود به سمت ادبیات. او ابتدا فیلم می‌دید و بعد با دنیای ادبیات و فیلم‌نامه‌‌نویسی آشنا می‌شد. محمود واقع‌گرایی در ادبیات را این‌گونه آموخت. او با دیدن فیلمی که براساس یکی از داستان‌های چخوف ساخته شده بود، دریافت که داستان‌نویسی تنها پرداخت شخصیت‌‌های خیالی و داستان‌های افسانه‌ای نیست؛ بلکه می‌توان داستان‌های واقعی و شخصیت‌هایی از دل همین مردم عادی را هم به روی کاغذ آورد و نوشت. دولت‌آبادی بعد از مطالعه‌ی آثار چخوف و صادق هدایت مصمم شد که نویسندگی را آغاز کند. «وقتی آثار هدایت را خواندم، یقین کردم که نویسنده خواهم شد؛ شاید به این سبب که در آثار هدایت هیچ فاصله‌ای بین خودم و محیطم نمی‌دیدم و شاید از این جهت که آثار هدایت به انبوه تجربیات و اندوخته‌هایی در ذهنم دامن زدند که تا آن لحظه به فکرم نرسیده بود که می‌توانند دارای ارزش و اهمیت باشند.»[3]

در سال ۱۳۴۱ شمسی محمود دولت‌آبادی به شکل جدی و منظم‌تری نسبت به قبل می‌نویسد. او در آن دوران داستانی تحت عنوان ته شب را در نشریه‌ی آناهیتا به چاپ ‌رساند و مابقی آثار اولیه‌اش را سوزاند؛ زیرا معتقد بود که آن‌ها به اندازه‌ی کافی خوب نیستند. ته شب را هم به این علت نگه داشت که اگر بعدها دچار غرور شد، آغاز دوران نویسندگی‌اش را به یاد بیاورد و باد غرورش را بخواباند.

محمود در تهران در کلاس‌های مؤسسه‌ی آناهیتا شرکت کرد و پس از اتمام دوره به‌عنوان شاگرد اول وارد عرصه‌ی تئاتر شد. اولین تئاتری که بازی کرد شب‌های سفید نوشته‌ی داستایوفسکی بود. سپس به گروه تئاتر ملی به ‌سرپرستی عباس جوانمرد پیوست و اجرا و کارگردانی هنر تئاتر را به‌شکل حرفه‌ای‌تری ادامه داد. او در کارنامه‌ی هنری‌اش سابقه‌ی همکاری با کارگردانانی چون بهرام بیضایی را نیز دارد. محمود دولت‌آبادی پس از جدایی از گروه تئاتر ملی، انجمن تئاتر ایران را تأسیس کرد و در این کار سعید سلطان‌پور، محسن یلفانی و ناصر رحمانی‌نژاد او را همراهی کردند.

دولت‌آبادی هم‌چنین تجربه‌ی بازی در یکی از مهم‌ترین آثار سینمایی ایران را دارد. او در فیلم گاو ساخته‌ی داریوش مهرجویی نقش‌آفرینی کرده است و این اولین تجربه‌ی بازیگری اوست. فیلم گاو براساس داستان عزاداران بیل نوشته‌ی غلامحسین ساعدی ساخته شده است و بارها مورد تقدیر و تحسین جهانی قرار گرفته است.

دولت‌آبادی کم‌کم از تئاتر و سینما فاصله گرفت و جدی‌تر به امر نوشتن پرداخت. او در این دوران زندگی‌اش با افرادی چون غلامحسن ساعدی، جلال آل احمد، سهراب سپهری و احمد شاملو آشنا شد و انگیزه‌اش برای نویسندگی قوت گرفت و در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز به‌عنوان پژوهشگر مشغول به کار شد و تئاتر و نویسندگی را همراه با هم ادامه داد. او در این سال‌ها ادبار، هجرت سلیمان، آوسنه‌ی باباسبحان، باشبیرو و ... را نوشت.

محمود دولت‌آبادی در آن سال‌ها به علت ترس از دستگیر شدن به دست عوامل حکومت پهلوی به نوشتن خود سرعت داد و در کمتر از سه ماه سه داستان عقیل عقیل، از خم چمبر و روز و شب یوسف را نوشت.

دستگیری و زندان

در اعماق اثری از ماکسیم گورکی است که مهین اسکویی در سال ۱۳۵۳ شمسی آن را به روی صحنه‌ی تئاتر ‌برد. محمود دولت‌آبادی در این نمایش بازی می‌کرد. زمانی که دولت‌آبادی به همراه تیم تئاتر از اجرای جنوب در حال بازگشت به تهران بودند، خبری از رادیو پخش شد مبنی بر این‌که محمدرضا شاه پهلوی دستور داده است حزبی تحت عنوان حزب رستاخیر در ایران تشکیل شود و همه‌ی ایرانیان می‌توانند به عضویت این حزب در بیایند. افرادی هم که مخالفتی با این قضیه دارند می‌توانند ایران را ترک کنند. محمود دولت‌آبادی بعد از شنیدن این خبر به مهین اسکویی گفت: «در این جریان عده‌ی زیادی دستگیر خواهند شد و احتمالاً‌ من را هم دستگیر خواهند کرد.»

دولت‌آبادی قصد داشت پس از اتمام اجراهای نمایش در اعماق تئاتر را کنار بگذارد و تمام وقتش را صرف نویسندگی کند؛ اما یک شب مانده به پایان اجرا ساواک او را دستگیر کرد. آن‌گونه که دولت‌آبادی بعد از آزادی از زندان تعریف کرده است، در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مشغول به کار بوده است که عوامل ساواک به سراغش می‌آیند و به او می‌گویند: ببخشید آقا ما با شما دو دقیقه کار داریم و این دو دقیقه تبدیل شد به دو سال زندانی شدن.

«ما برای دستگیری هرکس می‌رویم چند جلد از کتاب‌های تو را در کتاب‌خانه‌اش می‌بینیم.» ؛ طی دو سال بازجویی و زندان، این پاسخی است که ساواک به ابهامات محمود دولت‌آبادی درباره‌ی علل دستگیری‌اش می‌دهد. دولت‌آبادی قبل از دستگیری حدود چهار جلد از مهم‌ترین و طولانی‌ترین اثرش، کلیدر، را به رشته‌ی تحریر درآورده بود.

حسین دولت‌آبادی، برادر محمود، نوشته‌های او از جمله کلیدر را از دسترس عوامل ساواک دور می‌کند و پدر محمود با جمله‌ای رمزی این خبر مهم را در زندان به او می‌دهد و نگرانی بسیار نویسنده‌‌ی محبوس درباره‌ي اثرش را از بین می‌برد. پدر به محمود می‌گوید: «قالی‌ها را فرستادم رفت.»

در آن سال‌هایی که در زندان سپری شد؛ محمود دولت‌آبادی با افرادی آشنا و هم‌کلام شد که نامشان امروز هم برای ما آشناست و درباره‌ی اقداماتشان خوانده‌ایم: مسعود رجوی، آیت الله طالقانی، مهدی کروبی، آیت الله هاشمی رفسنجانی، آیت الله منتظری، عسگر اولادی، اسدالله بادامچیان، ناصر رحمان نژاد، آیت الله مهدوی کنی و... . او یک بار نیز از سوراخ در بسته‌ي سلول، علی شریعتی را دیده است. در دوران زندان، دولت‌آبادی زمان زیادی را برای تفکر و شناخت خود و سایر انسان‌ها و تجسم داستان‌هایش اختصاص داده است، تا آن‌جا که بعدها می‌گوید: کتاب جای خالی سلوچ را یک بار تماماً در ذهن نوشتم. سرانجام بعد از دو سال، محمود دولت‌آبادی در سال ۱۳۵۵ شمسی از زندان آزاد شد.

وی معتقد است اگر به زندان نرفته بود، قسمت اعظم کلیدر را زودتر نوشته بود. بعد از آزادی از زندان آن‌چه از کلیدر نوشته بود را بازنویسی کرد و دیگر رمان معروفش یعنی جای خالی سلوچ را هم نوشت. سال ۱۳۶۲ شمسی و پس از ده سال کلیدر نیز به پایان رسید.

پس از انقلاب ۵۷

محمود دولت‌آبادی پس از انقلاب سال۱۳۵۷ به‌عنوان استاد ادبیات معاصر در دانشکده‌ی دراماتیک، دانشکده‌ی صدا و سیما و دانشگاه آزاد تدریس کرد. «یک بار سال ۵۷ ـ ۵۸ بود که دانشجویان هنرهای دراماتیک دنبال من هم آمدند و گمان می‌کنم تدریس من در آن‌جا به دو ـ سه ترم نکشید. یک بار هم در سال‌های اخیر بود که از مدرسه‌ی عالی تلویزیون دانشجویان آمدند دنبالم و رفتم یکی دو ترم هم آن‌جا درس گفتم و در هر دو مورد نمی‌دانم به چه عنوان و در چه مقامی؟ فقط این را می‌دانم که می‌رفتم سر کلاس و موضوع درسم ادبیات معاصر بود. به شغل تدریس هم رغبت دارم و هم ندارم. رغبت دارم چون در کلاس رابطه‌ای زنده می‌تواند جاری باشد بین آموزگار و دانشجو. رغبت ندارم چون خسته می‌شوم و خسته می‌شوم چون موضوع کارم را مثل هر کاری جدی می‌گیرم و نیرویی را که دارم، مصرف می‌کنم. از نظر روحی بیشتر خسته می‌شوم چون مواجه می‌شوم با نابهنجاری‌ خودم در نظامی آموزشی که اصول آن بر نمره و رتبه بنا شده نه بر کیفیت آموزش.»[4]

دولت‌آبادی در این سال‌ها به سِمَت دبیری اول «سندیکای هنرمندان و کارکنان تئاتر» ایران نیز رسید. محمود دولت‌آبادی سال ۱۳۶۸ شمسی با دعوت مراکز فرهنگی برای شرکت در جلسات، داستان‌خوانی و سخنرانی به کشورهای مختلف قاره‌ی اروپا و آمریکا سفر کرد.

هوشنگ گلشیری، مهدی اخوان ثالث و محمدرضا شفیعی کدکنی در سفرهایی که دولت‌آبادی به اروپا داشته است، از همراهان او بوده‌اند. او در دانشگاه‌های مطرح اروپا و آمریکا سخنرانی کرده است.

معرفی آثار محمود دولت‌آبادی

از محمود دولت‌آبادی بیش از سی اثر در قالب رمان، سفرنامه و نمایش‌نامه وجود دارد. لایه‌های بیابانی، مرد تهران، سفر، آوسنه‌ی بابا سبحان، گاواره‌بان، عقیل عقیل، از خم چنبر، آهوی بخت من گزل، کارنامه‌ی سپنج: مجموعه‌ی آثار (داستان‌های کوتاه و بلند به‌علاوه‌ی جای خالی سلوچ)، سلوک، آن مادیان سرخ یال، ادبار و آینه، بیابانی و هجرت، بیرون در، روز و شب یوسف، گلدسته‌ها و سایه‌ها، طریق بسمل شدن، سفرنامه‌ی دیدار بلوچ، نمایش‌نامه‌های تنگنا و گل آتشین و ... ازجمله آثار محمود دولت‌آبادی است. در ادامه به معرفی مهم‌ترین اثر محمود دولت‌آبادی می‌پردازیم.

کتاب جای خالی سلوچ

جای خالی سلوچ را محمود دولت‌آبادی بعد از آزادی از زندان ساواک و بین زمان نگارش جلد دوم و سوم رمان کلیدر نوشت. او می‌گوید این داستان را یک‌بار زمانی که در زندان بوده در ذهنش نوشته و پس از آزادی روی کاغذ آورده است.

داستان این کتاب درباره‌ی مرگان است؛ زنی اهل روستای زمینج، یکی از نقاط دورافتاده‌ی ایران. شوهر مرگان، سلوچ، به طرز ناگهانی ناپدید می‌شود و مرگان در تلاش است تا زندگی خود و فرزندانش را در نبودِ پدر سرپا نگه دارد. فرزندان مرگان عباس، ابراو و هاجر هستند. رفتن به یک‌باره‌‌ی سلوچ و ترک خانواده‌اش، مدیریت شرایط پیش آمده به‌دست مرگان و فقر و پیامدهایش از موضوعات اصلی داستان جای خالی سلوچ است.

فضای کتاب تاریک و دردناک است و از دردهای اقشار ضعیف سخن می‌گوید. روایتی گیرا دارد و کششی که به مخاطب کمک می‌کند داستان را تا پایان ادامه دهد. جای خالی سلوچ تلخی و حلاوتی است توأمان. این کتاب را نشر چشمه منتشر کرده است.

جای خالی سلوچ

نویسنده:

محمود دولت آبادی: مروری بر زندگی و آثار

زندگی شخصی محمود دولت‌آبادی

کودکی و نوجوانی

هنر سینما و تئاتر

ورود به عرصه‌ی ادبیات

دستگیری و زندان

پس از انقلاب ۵۷

معرفی آثار محمود دولت‌آبادی

کتاب جای خالی سلوچ

کتاب سلوک

کتاب طریق بسمل شدن

کتاب کلیدر

جوایز و افتخارات محمود دولت‌آبادی

درباره‌ی ایران

دلایل پراهمیت بودن رمان کلیدر اثر محمود دولت آبادی چیست؟

نام و سبک کتابی که محمود دولت آبادی ایده نوشتن آن را در دوران حبس خود گرفته است چیست؟

از مهم ترین ویژگی های آثار محمود دولت آبادی کدام ها هستند؟