مرگی پرشکوه و دردناک به روش دلخواه شما، فقط در مغازه‌ی خودکشی

مروری بر کتاب مغازه‌‌ی خودکشی نوشته‌ی ژان تولی

چهارشنبه ۲۹ آبان ۱۳۹۸

«...چون اعتماد به نفس نداری. همین باعث ناراحتیت می‌شه، باعث می‌شه دائم به خودت غر بزنی و خودت رو بخوری؛ ولی اگه آروم‌آروم یاد بگیری با کمک این ماسک خودت رو دوست داشته باشی و با خودت آشتی کنی... نگاهش کن؛ به اینی که روبه‌روته نگاه کن. ازش خجالت نکش. تو اگه همچین کسی رو توی خیابون ببینی اون رو می‌کشی؟ آخه مگه چی کار کرده که باید منفور باشه؟ گناهش چیه؟ چرا دوستش نداشته باشند؟ اگه اول خودت با این زن توی آینه آشتی کنی، بقیۀ آدم‌ها هم باهاش آشتی می‌کنند.»[1]

داستان مغازه‌ی خودکشی در دورانی آخرالزمانی و در مکانی رخ می‌دهد که هیچ‌کس نمی‌داند کجاست؛ سیاستمداران بی‌کفایت با فساد و خرابکاری‌هایشان کشورها را نابود کرده‌اند، هوا به شدت آلوده است و مدام باران اسیدی از آسمان می‌بارد، بیشتر روزها از خورشید خبری نیست، لایۀ اوزون از میان رفته و دیگر هیچ گلی نمی‌روید. زندگی انسان‌ها هم به قدری کسالت‌بار و تاریک است که همگی افسرده‌اند و خودکشی عملی مرسوم است. در این میان مغازه‌ای وجود دارد که با شعار معروفش «شما فقط یک‌بار می‌میرید، پس کاری کنید که اون لحظه فراموش‌نشدنی باشه» به انسان‌ها کمک می‌کند که مرگی دلخواه داشته باشند؛ مغازه‌ای پر از طناب‌های دار، سم‌های کشنده، حیوانات زهرآگین، گلوله‌های تفنگ و روش‌های خفگی. صاحبان آن خانوادۀ «تواچ» هستند، که از چندین نسل قبل به این کار مشغول بوده‌اند و به مشتری‌هایشان کمک می‌کرده‌اند که مرگی دلخواه داشته باشند. همه‌چیز برای کسب و کار «میشیما» و «لوکریس» ایده‌آل به نظر می‌رسد و آقا و خانم «تواچ» به گفتۀ مامور موسسۀ «مرگ‌آوران»، پررونق‌ترین و زیباترین مغازۀ آن اطراف را دارند؛ اما شرایط ایده‌آل زندگی این خانواده با به دنیا آمدن کوچک‌ترین عضوش «آلن»، دچار تغییراتی می‌شود. در ابتدا چیز مشکوکی وجود ندارد؛ «آلن» نیز مانند برادر و خواهر بزرگترش، نامش را از فردی مشهور که با خودکشی به زندگیش پایان بخشیده، به ارث برده است. او برای خانوادۀ تواچ یادآور «آلن تورینگ» ریاضی‌دان و نابغۀ انگلیسی است. «مرلین» دختر خانواده که نامش را از «مرلین مونرو» بازیگر مشهور آمریکایی که با قرص خواب به زندگیش پایان بخشید، گرفته است و برادرش «ونسان» که شباهت بسیاری با «ونسان ونگوگ»، نقاش مشهور هلندی دارد. پدر خانواده هم از این قاعده مستثنی نیست؛ «میشیما» پژواک نام «یوکیو میشیما» نویسندۀ بزرگ ژاپنی است که در نهایت با هاراکیری[2] خودش را تسلیم مرگ کرد.

«آلن» از همان کودکی پر از شور و امید است؛ در زمانی که خنده و شادی منسوخ شده، او در کالسکۀ خود به مشتریان لبخند می‌زند و هرقدر که بزرگ‌تر می‌شود، اوضاع را برای خانوادۀ افسردۀ «تواچ» سخت‌تر می‌کند. او همیشه لباس‌های شاد می‌پوشد، مدام آهنگ‌های امیدبخش زمزمه می‌کند، همیشه خوبی‌های یک اتفاق را می‌بیند، وسایل مغازه را خراب می‌کند و تصمیم مشتریان را از مرگ برمی‌گرداند. رفتارهایی که برای خانواده‌اش قابل پذیرش نیست و مدام تلاش می‌کنند که «آلن» را تغییر دهند و مانند باقی انسان‌ها ناامیدی به او تزریق کنند؛ آن‌ها در این راه از هیچ‌چیز دریغ نمی‌کنند و حتی برای مدتی او را به «موناکو» می‌فرستند، تا به عنوان کماندوی پیش‌مرگ خودکشی آموزش ببیند.

مغازه‌ی خودکشی معروف‌ترین اثر نویسنده و فیلم‌نامه‌نویس فرانسوی، ژان تولی است. رمانی که منتقدین آن را یکی از مهم‌ترین آثار فانتزی سیاه دو دهۀ اخیر جهان می‌دانند. در سراسر کتاب ردپای مرگ وجود دارد و شخصیت‌های اصلی آن [به جز «آلن»] رفتاری بی‌رحمانه و لحنی خشن دارند. «تولی» در این کتاب با لحنی طنزآمیز و شوخی‌های ظریف با یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم بشریت، «مرگ» بازی می‌کند و خواننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. درست است که فضای مالیخولیایی داستان در نگاه اول، در ذهن مخاطب هولناک جلوه می‌کند، اما نویسنده با استفاده از معجزۀ کوچکش «آلن»، امید را در سراسر کتاب جاری ساخته است. یکی از دلایل محبوبیت این کتاب، هم‌ذات‌پنداری خوانندگان با شرایط آن است؛ وجود داشتن مقداری از این سیاهی و تلخی در زندگی همۀ ما انکارناپذیر است و ما شخصیت‌ها را بهتر می‌فهمیم، چون حرف‌هایی آشنا برایمان دارند.

تولی اما هدف مهم‌تری از برانگیختن عواطف خوانندگان و میخکوب کردن آن‌ها دارد؛ او می‌کوشد با زبانی شوخ، ناامیدی و مرگ‌خواهی را به سخره بگیرد و نشان دهد که در تاریک‌ترین شرایط نیز دلیلی برای امید و شادی وجود دارد؛ شاید که دنیای ما به سمت و سویی ناگوار در حرکت است، اما این ماییم که می‌توانیم با تزریق شادی و امید، آینده را بهتر شروع کنیم.

در سال 2012 «پاتریس لوکونت» انیمیشنی بر اساس این رمان ساخت که تفاوت‌هایی با کتاب دارد اما دیدن آن خالی از لطف نیست.